Σε Αυστηρά Οικονομική Βάση

Επί σειρά ετών, παρατηρώ τα ανήσυχα αντανακλαστικά του κόσμου μέσα σε συνθήκες οικονομικής αστάθειας και συνεπαγόμενων τραυματικών κυρίως εμπειριών. Ο άνθρωπος έπαψε να ξαγρυπνά και να προβληματίζεται βαθιά γιά οτιδήποτε άλλο εκτός από οικονομικά θέματα που τον αναγκάζουν πιά να χάνει πραγματικά τον ύπνο του και πολλές φορές ακόμη και τη ζωή του. Η οικονομία είναι ένα γεγονός πρωτεύουσας, θεσμικής σημασίας και εξουσίας. Μετά από αυτό όμως, τι άλλο θα μπορούσε να είναι και να σημαίνει στην ανθρώπινη ζωή, στον πολιτισμό, στην ιστορία;

Ως αντικείμενο ακαδημαϊκής και επιστημονικής περιεργείας, η οικονομία θα πρέπει να έχει  επιστημολογικό χαρακτήρα και να μπορεί να αυτοαναιρείται από καινούργια προτάγματα. Είναι ο μόνος εχέγγυος τρόπος γιά τη διαρκή αναβίωση, επιμήκυνση και παρουσία της ανάμεσα στις υπόλοιπες, σύγχρονες επιστήμες. Αυτή η ακαδημαϊκή πρόοδος δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς κάποια ενδογενή στοιχεία έντασης, ανταγωνισμού, διαρκούς  όξυνσης και αντιπαράθεσης. Μετά από όλα αυτά και όντως ανώφελο να παραμένει μόνο σε θεωρητικό επίπεδο, η οικονομία αρχίζει τις εφαρμογές της στον κόσμο της καθημερινότητας και της άμεσης εμπειρίας.

Η λαλίστατη οικονομικη επιφάνεια, η οικονομική διαφάνεια, η οικονομική άνοια και οξυδέρκεια, αλλά ακόμη και ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε -σε στενά οικονομικούς όρους- γνωριμίες, φίλους και οικογένεια δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφιβολιών γιά το ρόλο αυτής στη διαμόρφωση της γενικότερης  ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ως παράγωγο και συνθήκη κοινωνικής δραστηριότητας, κάθε ανθρώπινη  ανησυχία γιά τη πορεία της οικονομίας, μοιάζει να είναι μάταιη και κουτή. Είναι έτσι διότι, ουσιαστικά, πρόκειται γιά κάτι ανάλογο με το παράδειγμα που χρησιμοποιεί ο Ιτάλο Καλβίνο[i], προσπαθώντας να προσδιορίσει τη σχέση μεταξύ διηγηματικού έργου και αναγνώστη πριν φθάσει στο εύστοχο ερώτημα: «Ποιός θα τολμούσε να σε καταδικάσει σε απώλεια του εαυτού σου, μία καταστροφή τόσο τρομακτική όσο ο αφανισμός της προσωπικής αντωνυμίας Εγώ;» Με άλλα λόγια, η οικονομία υπάρχει γιά να εξυπηρετεί την ανθρώπινη προσπάθεια γιά καλύτερη και πάντα πιό βελτιωμένη ζωή ενώ, μετά την εμφάνιση της σε οργανωμένη μορφή, κάθε είδους ελλείψεις, φόροι υποταγής και τιμωρίας, όπως και εξαθλίωση, στο μέγιστο δυνατό, οφείλουν να αποτελούν κομμάτι ενός ανεπιθύμητου παρελθόντος. Θα μπορούσαμε επίσης να αναφερθούμε στα  παραδείγματα της σωματικής τιμωρίας, των κοινών καψωνιών και των  βασανιστηρίων. Μία φορά και ένα καιρό, αυτού του είδους οι μεθοδοι μπορεί να έφερναν κάποια αποτελέσματα και να εξυπηρετούσαν στο βάθεμα μερικής  ανθρώπινης επίγνωσης. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχουμε ακόμη την υποχρέωση να διατηρούμε ζωντανές τέτοιες βάρβαρες συνήθειες. «Το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο» δεν πουλάει πιά στις εποχές μας και θα πρέπει να ισχυριστούμε το ίδιο επίσης και γιά το ιστορικά passé «φόρου υποτελείς».

Θα ήταν αρκετό να θυμηθούμε το «γη και ύδωρ» που κάποτε ο Ξέρξης ζήτησε από τις ελληνικές πόλεις της αρχαιότητας γιά να αντιληφθούμε ότι, γιά πολλούς «ηγεμόνες» αλλά και «παιδαγωγούς» του παλιού καιρού, τόσο το ξύλο όσο και οι φόροι υποτέλειας αποδείχθηκαν προφανώς σκέτη πλάνη. Η ουσία δεν είναι τι οι άνθρωποι σχεδιάζουν και επιθυμούν, αλλά πως και αν μπορούν να το πραγματοποιήσουν. Μέσα σε συνθήκες καταπίεσης και λιτότητας, οι ανθρώπινες ορέξεις και επιθυμίες παραγωγικότητας μοιάζουν με κομμένες, πουριτανικές ανάσες που δεν τις απασχολεί τίποτε άλλο εκτός από το βασανιστικά επαναλαμβανόμενο ερώτημα:  άραγε, πόσες αναπνοές ακόμη μου  απομένουν; Η οικονομία είναι χρήσιμη μόνο ως κίνητρο και μέσο ανάπτυξης της ανθρωπότητας και όχι σαν αναπνευστικός μηχανισμός,  τελεία και παύλα.

Με το αιτιολογικό των συχνά επαναλαμβανόμενων κρίσεων, ο έλεγχος και η εκροή  κεφαλαίων γίνεται υπόθεση κάποιων κέντρων που, εν πολλοις, θυμίζουν τακτικές του  γνωστού J.P. Morgan πριν μία εκατονταετία και το πολύ συγκεκριμένο ιδανικό που εκπροσωπούσε, δηλαδή τον περιορισμό πρόσβασης των πολλών στα διαθέσιμα  κεφάλαια, προκειμένου ο ίδιος να διατηρεί τον έλεγχο και την απόλυτη διαχείρηση αυτών. Με άλλα λόγια, εφαρμογή μίας κεντρικά συγκεντρωτικής οικονομικής τάσης υπό τη πλήρη κάλυψη του επιχειρήματος ότι το όλο μέρος ή σύνολο έχει μεγαλύτερη αξία από τα διάφορα μικρότερα τμήματα του[ii]. Με αυτή τη μορφή όμως, η οικονομία παίρνει έναν άλλο χαρακτήρα, αυτόν που ο Πιερ Μπουρντιέ[iii] αντιλαμβάνεται ως υπερσυμβολικό, ένα είδος Grand Wazoo σε αντικατάσταση της παλιάς ιδεοληψίας περί ενός Θεού «που τα πάντα ορά» και που, ανάλογα, επιδοτεί πλουσιοπάροχα, τιμωρεί εμφατικά και έτσι,  φυσικά, αποδεικνύεται πολύ πιό αποτελεσματικός σε σχέση με όσους τον αναγνωρίζουν  ή επιλέγουν να τον αγνοήσουν. Συνεπώς, ένας τέτοιος παντοδύναμος μηχανισμός προωθεί την ιδέα μίας συμπεριφοράς αποκλειστικά εμπορικής και βασισμένης σε οικονομικά και μόνο κριτήρια. Η εσωτερίκευση ενός τέτοιου δόγματος γίνεται συνήθεια και αναπόσπαστος αυτοματισμός ζωής, σε σημείο που να θεωρείται αδιανόητο οποιοδήποτε άλλο σύστημα αξιών στο πολυποίκιλτο υφαντό των καθημερινών σχέσεων.

Μετά από όλα αυτά, οι γονικές και σχολικές παραινέσεις μονοδρομούνται προς έναν και μοναδικό σκοπό. Ο σωρείτης των εμπεριών δεν έχει καμία αξία χωρίς οικονομικό αντίκρυσμα. Οι σεξουαλικές σχέσεις δεν μπορούν να βρούν ικανοποίηση χωρίς οικονομικά ερεθίσματα. Το άγχος ταιριάζει συνήθως στην υποσχετική μίας οικονομικής εξέλιξης ή ανέλιξης. Η κάθε υπεξαίρεση ή κλοπή μπορεί να εκληφθεί τουλάχιστον σαν μονομερής επινοήση οικονομικής ευκαιρίας. Ο βασανισμός προσώπων και ζώων μπορεί να θεωρηθεί ως πράξη θεμιτή εφ’ όσον αποδειχθεί ότι εξυπηρετεί κάποια οικονομική πρόοδο.

Η αρπαγή της τσάντας μίας γριάς γυναίκας δεν έχει μεγάλη διαφορά από τη «νόμιμη» αρπαγή ή καρατόμηση μίας σύνταξης, αφού και οι δύο συμβαίνουν γιά αυστηρά  οικονομικούς λόγους. Υποθέτω ότι γιά όλους τους αναφερόμενους, όπως και γιά τη μεγάλη πλειοψηφία μίας ισορροπημένης και ευήμερης κοινωνίας, τέτοιες αμφιλεγόμενες ως ελεεινές πράξεις είναι αδιανόητες και συνηθίζουμε να αποφεύγουμε να φανταστούμε τον εαυτό μας στη θέση θύματος ανάλογων περιστάσεων. Το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει με τους τραπεζίτες και όλους τους διαχειριστές μίας... κεντρομόλου  οικονομίας. Αραγε, όλοι αυτοί θα μπορούσαν ποτέ να εγγυηθούν ότι το δεδομένο των  οικονομικών απαιτήσεων ή όρων αποτελεί μόνο το μέσον αποφυγής και όχι τον βασικό  συντελεστή κρουσμάτων όπως τα παραπάνω; Η πρόσφατη ιστορία και αφήγηση δεν φαίνεται να πιστοποιεί κάτι τέτοιο. Η οικονομία είναι ένας θεμιτός και αποτελεσματικός τρόπος οικοδόμησης ζωής και όχι το αντίστροφο.

Δυστυχώς, όταν η οικονομία επιχειρεί τη φαστ τρακ υπονόμευση της ζωής, μοιάζει με έναν γέρο άνθρωπο που βιάζεται μην τυχόν αφήσει εκκρεμότητες πριν πεθάνει και ενώ όλα τα περασμένα γεγονότα, οι μνήμες και τα μαθήματα ζωής είναι θαμπά και ασαφή μέσα του λόγω χρονικής απόστασης. Αυτή η κατάσταση, σίγουρα δεν βοηθά στη κρίση του, αλλά μάλλον θέτει σε τετελεσμένη κρίση την αντίληψη που έχει γιά τον κόσμο.

[i] Italo Calvino, If On A Winter’s Night A Traveler, San Diego: Harcourt Brace Jovanovich Publishers, 1981, σελ. 147

[ii] Alvin Toffler, Powershift, New York: Bantam Books, 1991, σελ. 50

[iii] Pierre Bourdieu, The Forms Of Capital. In: John G. Richardson (ed.) Handbook Of Theory And Research For The Sociology Of Education, New York: Greenwood Press, 1986, σελ. 241 - 258