ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: 90 χρόνια Μικρασιατική Καταστροφή - Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1922

Ελλάδα, 2012. Μία χρονιά ορόσημο για τη νεώτερη ιστορία και την εξέλιξη της χώρας, καθώς συμπληρώνονται ενενήντα χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και εκατό χρόνια από τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους. Παράλληλα, μια χρονιά ιδιαίτερα σκληρή για το σύγχρονο γίγνεσθαι της χώρας, καθώς ταλανίζεται βαθιά από μια πρωτόγνωρη δημοσιονομική αλλά και αξιακή κρίση, όπου πρωταγωνιστούν οι υπέρογκοι εξωτερικοί δανεισμοί, τα επιτόκια και οι απαιτήσεις των δανειστών της, αλλά και η αμφισβήτηση της χώρας διεθνώς και ο διασυρμός των πνευματικών της συμβόλων και του παρελθόντος της. Θεωρώντας ότι η μνήμη ενός λαού αποτελεί τον κεντρικό άξονα της ύπαρξής του, και καθώς το «Εικοσιδυό» παραμένει πεισματικά μια οριακή εμπειρία των νεοελλήνων, που συνεχίζει να κινείται ανάμεσα στη βιωμένη πραγματικότητα και τον μύθο, στις αφηγήσεις και τις σιωπές, ετοιμάσαμε ένα μικρό χρονολογικό αφιέρωμα στις τελευταίες, δραματικές στιγμές του. Τις ημέρες αυτές που, όχι μόνο σφράγισαν ανεξίτηλα το σύγχρονο ελληνικό κράτος και μετέστρεψαν ριζικά τις αναζητήσεις και τους προβληματισμούς του, αλλά επηρέασαν και την παγκόσμια πραγματικότητα, σε Ευρώπη και Αμερική, και προκάλεσαν την πτώση δύο κυβερνήσεων.

Τα τελευταία χρόνια πληθαίνει εντυπωσιακά η παραγωγή πνευματικών πονημάτων (ιστορικές μελέτες, λογοτεχνικά κείμενα, κινηματογραφικές ταινίες, στίχοι τραγουδιών, μουσικές συνεργασίες) που αναφέρονται στο κοινό παρελθόν Ελλήνων και Τούρκων, αλλά κυρίως στα δραματικά γεγονότα που συνδέουν τους δύο λαούς από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά: κίνημα Νεότουρκων και Βαλκανικοί Πόλεμοι, Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, Σεπτεμβριανά, διώξεις του 1964. Ανάμεσα στις νέες γενιές Ελλήνων και Τούρκων υπάρχει ένα έντονο ενδιαφέρον για την προσέγγιση αυτής της κληρονομιάς, και έχει αρχίσει μια άτυπη και εν μέρει ασυνείδητη «συζήτηση», απαλλαγμένη από την εύλογη συναισθηματική φόρτιση των προηγούμενων ετών, που συνεχώς θέτει ερωτήματα για περαιτέρω έρευνα. Πέρα από τις πολιτικές των δύο χωρών, η τέχνη και η λογοτεχνία ειδικότερα αποτελούν τους μάρτυρες μιας αλλαγής νοοτροπιών και μιας αναζήτησης της μνήμης, του κοινού παρελθόντος και της κοινής γεωγραφίας που υπάρχει πέρα από τα εθνικά σύνορα και τις εθνικές αντιθέσεις. Μέσα από τον παράλληλο διάλογο συγγραφέων των δύο χωρών, που κάποιες στιγμές δείχνουν να «συνομιλούν» και να «αναλογίζονται» πάνω στην ίδια θεματική με μια αξιοθαύμαστα παρόμοια οπτική. Η αναζήτηση αυτή δεν περιορίζεται μόνο ανάμεσα σε δύο χώρες, αλλά κάποιες στιγμές αποκτά πραγματικά «οικουμενικές» διαστάσεις: Ο Τόνυ Μανιάτης στη μακρινή Αυστραλία, επιχορηγούμενος από το «Συμβούλιο των Τεχνών» της Κοινοπολιτείας (Australia Council for the Arts), γράφει τη Smyrna (Τόνυ Μανιάτης, Σμύρνη, Οδυσσέας, Αθήνα, 2003), ο καταξιωμένος πλέον νεαρός συγγραφέας Πάνος Καρνέζης που ζει στην Αγγλία, γράφει στα αγγλικά και μεταφράζει ο ίδιος τα βιβλία του στα ελληνικά, κάνει την έκπληξη όταν το 2004, σε ηλικία 37 ετών, εκδίδει τον Λαβύρινθο, τη φανταστική και συμβολική ιστορία μιας αποδεκατισμένης μεραρχίας στο μικρασιατικό μέτωπο (Πάνος Καρνέζης, Ο Λαβύρινθος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004), ενώ ο πολυβραβευμένος Αμερικανός συγγραφέας, με ελληνική καταγωγή από την πλευρά του πατέρα του, Τζέφρι Ευγενίδης ξεκινά το μυθιστόρημά του Middlesex μέσα στην Καταστροφή της Σμύρνης όπου διαμορφώνεται και το «κλειδί» του βιβλίου, και κερδίζει το βραβείο Pulitzer το 2003 (στα ελληνικά: Τζέφρι Ευγενίδης, Middlesex. Ανάμεσα στα δύο φύλλα, μτφρ. Αν. Παπασταύρου, Libro, Αθήνα, 2003)

Στο «Χρονολόγιο» που ακολουθεί τα γεγονότα παρουσιάζονται κυρίως μέσα από αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων: Ο Αμερικανός πρόξενος συμπληρώνει τον Αρμένη γιατρό, η βρετανίδα νοσοκόμα τη μικρασιάτισσα αγρότισσα, ο Λεβαντίνος αριστοκράτης συμπάσχει με τον απεγνωσμένο Έλληνα και ο Χέμινγουεϊ συνεχίζει την αφήγηση της νεαρής Φιλιώς…

Οι ημερομηνίες αναφέρονται στο παλαιό ημερολόγιο, καθώς κάποιες από αυτές είναι πλέον ενσωματωμένες με το συλλογικό υποσυνείδητο των Ελλήνων. Στα πιο σημαντικά γεγονότα αναφέρεται η διπλή ημερομηνία.

Από την τεράστια βιβλιογραφία, επιλέξαμε:

Για το «Χρονολόγιο» ως βασικά εγχειρίδια χρησιμοποιήθηκαν:

1. George Horton, Η μάστιγα της Ασίας, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2007
2. Γκάιλς Μίλτον, Χαμένος Παράδεισος. Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού, μτφρ. Αλ. Καλοφωλιάς, Μίνωας, Αθήνα, 2008
3. Δημήτρης Φωτιάδης, Σαγγάριος: Εποποιία και Καταστροφή στη Μικρά Ασία, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα, 2011
4. Καραμπέτ Χατζεριάν, Στη Σμύρνη το 1922. Μεταξύ πυρός, ξίφους και θαλάσσης, μτφρ. Ν. Πρωτοπαπάς, Πατάκης, Αθήνα, 2008

Παράλληλα, χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες ή αποσπάσματα κειμένων από:

1. Rene Puaux, Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, μτφρ. Ντ. Νίκα, Ιστορητής, Αθήνα, 1993
2. Μιχαήλ Αργυρόπουλος (Ρήγας Ραγιάς), Χωρίς ναόν και χωρίς τάφον – Το Νεκροταφείον και η Εκκλησία της Σμύρνης, χ.έ., Αθήνα, 1993
3. Ηλίας Βενέζης, Μικρασία χαίρε, διήγησις συμβάντων, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 1974
4. Βαμίκ Βολτάν – Νόρμαν Ίτσκοβιτς, Ατατούρκ. Μια ψυχογραφία, Καστανιώτης, Αθήνα, 2005
5. Γιώργος Κατραμόπουλος, Ένας αιώνας δυο πατρίδες, Ωκεανίδα, Αθήνα, 2000
6. Γιώργος Κατραμόπουλος, Η Σμύρνη των Σμυρνιών, Ωκεανίδα, Αθήνα, 2002
7. Δημήτριος Κεφαλογιάννης, Οδοιπορικό. Σμύρνη, Ιούνιος 1920-Νικομήδεια, Ιανουάριος 1921, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα, 2005
8. Μανόλη Μεγαλοκονόμος, Η Σμύρνη. Από το αρχείο ενός φωτορεπόρτερ, Ερμής, Αθήνα, 1992
9. Βασιλική Ράλλη, Μνήμες από τη Μικρά Ασία, Ίνδικτος, Αθήνα, 2004

10.  Φιλιώ Χαϊδεμένου, Τρεις αιώνες μια ζωή. Γιαγιά Φιλιώ η Μικρασιάτισσα, Α.Α. Λιβάνης, Αθήνα, 2005

Ανδρονίκη Π. Χρυσάφη

Αύγουστος 2012

Χρονολόγιο

Την Τετάρτη 13 Αυγούστου 1922, ξεκίνησε η από καιρό αναμενόμενη επίθεση των τουρκικών δυνάμεων του Κεμάλ Ατατούρκ εναντίον των ελληνικών δυνάμεων στη Μικρά Ασία. Το τεράστιο μέτωπο του ελληνικού στρατού, «ακίνητο» σχεδόν για έναν χρόνο, δεν μπορούσε πλέον να υποστηριχθεί. Το ηθικό του στρατού είχε καταρρακωθεί, η τροφοδοσία ήταν προβληματική, η κούραση και η ασθένειες δεδομένες και οι λιποταξίες πλέον καθημερινές. Ο Έλληνας αρχιστράτηγος Χατζανέστης παρέμενε στη Σμύρνη και, 400 χλμ μακριά και επιφορτισμένος με ψυχολογικά προβλήματα, αδυνατούσε πλήρως να κατανοήσει την κατάσταση στο μέτωπο. Η αντεπίθεση των τουρκικών δυνάμεων εκδηλώθηκε στον νότιο τομέα, στην «εξέχουσα» του Αφιόν Καραχισάρ. Το Αφιόν ήταν ίσως το πιο αδύναμο σημείο του μετώπου και οι αμυντικές θέσεις που είχαν επιλεγεί δεν είχαν το απαιτούμενο βάθος. Ώρα 4.30 πρωινή ξεκίνησε ο βομβαρδισμός από το τουρκικό πυροβολικό. Ο Κεμάλ αναφώνησε: «Στρατιώτες! Προορισμός σας είναι η Μεσόγειος!» Οι ελληνικές οχυρώσεις καταστρέφονταν εύκολα, ο αδύναμος στρατός αδυνατούσε να προβάλει αποτελεσματική αντίσταση και η πρώτη αμυντική γραμμή του μετώπου εγκαταλείφθηκε γρήγορα. Ο τουρκικός στρατός εισέβαλε στην πεδιάδα του Αφιόν και την επομένη, 14/8, ο υποστράτηγος Τρικούπης έδωσε τη διαταγή άμεσης απαγκίστρωσης από την τοποθεσία. Πέντε ελληνικές μεραρχίες αναγκάσθηκαν σε άτακτη υποχώρηση, εγκλωβίστηκαν στην κοιλάδα του Αλή Βεράν στις 17 Αυγούστου και έδωσαν εκεί την ομώνυμη, μεγαλύτερη και φονικότερη μάχη του υποχωρητικού πολέμου. Σε αυτήν αιχμαλωτίστηκε το μεγαλύτερο μέρος του στρατεύματος, μεταξύ των οποίων οι υποστράτηγοι Ν. Τρικούπης και Κ. Διγενής. Ακολούθησε πλέον ολική οπισθοχώρηση των Ελλήνων προς το Αιγαίο, σε απόλυτη αταξία και υπό καθεστώς πανικού, κατά την οποία πυρπολούσαν χωριά και οικισμούς. Μόνο στον βόρειο τομέα, το Γ’ Σώμα Στρατού υποχώρησε με σχετική τάξη και κατευθύνθηκε προς τα λιμάνια της Πανόρμου και της Κυζίκου, όπου επιβιβάστηκε σε πλοία που το μετέφεραν στην Ελλάδα.

Η Σμύρνη πλημμύρισε από χιλιάδες ηττημένων Ελλήνων στρατιωτών (23-25/8), που συνέρρεαν καταβεβλημένοι και πεινασμένοι στην πόλη. Κατευθύνονταν στο λιμάνι, όπου επιβιβάζονταν αμέσως στα ελληνικά πλοία και αναχωρούσαν, ενώ όλοι στην Σμύρνη περίμεναν ότι ο ελληνικός στρατός θα δημιουργούσε μια ασφαλή περιμετρική ζώνη γύρω από την πόλη για να προστατεύσει τον χριστιανικό πληθυσμό, ώστε να καταφύγει με ασφάλεια στα ελληνικά νησιά. Οι κάτοικοι της Σμύρνης άρχισαν να δείχνουν τα πρώτα σημάδια πανικού και οι οικογένειες των «Λεβαντίνων» να εγκαταλείπουν τη Σμύρνη, προσωρινά και για μικρό χρονικό διάστημα, όπως πίστευαν…

Τον ελληνικό στρατό ακολουθούσαν πλήθη χριστιανών προσφύγων (Έλληνες και Αρμένιοι), που προσπαθούσαν να βρουν καταφύγιο και να προστατευτούν από τα αντίποινα των Τούρκων. Στη Σμύρνη άρχισαν να συρρέουν χιλιάδες εξουθενωμένοι πρόσφυγες από την ενδοχώρα, που κουβαλούσαν τα παιδιά τους, νερό, λίγες προμήθειες και μερικούς μπόγους. Συγκεντρώνονταν στο λιμάνι με την ελπίδα να διαφύγουν στα νησιά του Αιγαίου, αλλά τα ελληνικά πλοία αναχωρούσαν γρήγορα, επιβιβάζοντας μόνο το στράτευμα. Παρέμεναν άστεγοι και πεινασμένοι στην πόλη, χωρίς να έχουν ιδέα για το πού έπρεπε να πάνε, στηρίζοντας τις ελπίδες τους για προστασία στα αμερικανικά και ευρωπαϊκά πολεμικά πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στον κόλπο. «Πρέπει να προσπαθήσουμε να φτάσουμε στη Σμύρνη! Η Σμύρνη είναι μεγάλη πολιτεία. Εκεί υπάρχουν Νατσιόνες (Ξένες Δυνάμεις), Άγγλοι και Γάλλοι, εκεί θα είναι εύκολο να σωθούμε!» [αφήγηση μικρασιάτισσας Φιλιώς Χαϊδεμένου]

«Αυτό που φοβόμαστε είναι μήπως, για να ξεφύγουν από τους Τούρκους, ο όχλος και το πλήθος φθάσουν στην προκυμαία προτού ολοκληρωθεί η αποχώρηση των στρατιωτών. Υπάρχουν δεκάδες πλοία που τους παίρνουν όσο πιο γρήγορα μπορούν, και εκείνοι μέσα στη βιασύνη τους να φύγουν σπρώχνουν, παλεύουν με νύχια και με δόντια, πετούν τα όπλα τους και ό,τι άλλο μπορούν, έτσι που ολόκληρη η πόλη στο τέλος θα είναι στρωμένη με πράγματα και όπλα.» [μαρτυρία της Αγγλίδας νοσοκόμας Γκρέις Ουίλλιαμσον, στο Μίλτον: 2008, σ. 276]

Ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη G. Horton, ―διπλωμάτης, δημοσιογράφος, συγγραφέας, διανοούμενος, ποιητής και φιλέλληνας, παντρεμένος με την Ελληνίδα Αικ. Σακοπούλου― αυτόπτης μάρτυρας της Μικρασιατικής Καταστροφής, την οποία και εξιστόρησε στο βιβλίο του «Η Μάστιγα της Ασίας», σκιαγραφεί με οξυδέρκεια και ευαισθησία τους Μικρασιάτες χριστιανούς πρόσφυγες που συσσωρεύονταν ακατάπαυστα στη Σμύρνη: «Οι περισσότεροι ήταν μικροκτηματίες που ζούσαν σε αγροκτήματα που κληρονομούνταν από πατέρα σε γιο επί πολλές γενιές. Οι πρόγονοί τους είχαν εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία πριν καν αποκτήσουν εθνική συνείδηση οι Τούρκοι. Ήταν παιδιά αυτής της γης, ικανά να ζήσουν στα μικρά τους σπίτια και να θρέψουν τους εαυτούς τους και τις οικογένειές τους με τα λιγοστά στρέμματα γης που τους ανήκαν, κάθε οικογένεια με το γάιδαρό της, την αγελάδα της και τη γίδα της. Καλλιεργούσαν καπνό, σύκα, σταφίδες και άλλα προϊόντα για εξαγωγή. Ήταν ειδικοί στην καλλιέργεια και την επεξεργασία των πιο καλών ποικιλιών καπνού και της καλύτερης σταφίδας στον κόσμο, που παράγεται μόνο στη Μικρά Ασία. Αυτό το πολύτιμο γεωργικό δυναμικό, που αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά της ευημερίας στη Μικρά Ασία, είχε περιπέσει τώρα στη ζητιανιά και εξαρτιόταν από τη φιλανθρωπία των Αμερικανών. Έφταναν στη Σμύρνη και τα παράλια κατά χιλιάδες. Γέμιζαν όλες τις εκκλησίες, τα σχολεία και τις αυλές της ΧΕΝ, της ΧΑΝ, και των αμερικανικών σχολείων της ιεραποστολής. Κοιμόντουσαν ακόμα και στους δρόμους. Πολλοί κατόρθωσαν να διαφύγουν εκείνες τις πρώτες μέρες με ατμόπλοια και ιστιοφόρα. Τα καΐκια στο λιμάνι, φορτωμένα με τους πρόσφυγες και τα νοικοκυριά τους, αποτελούσαν ένα αξιοθρήνητο θέαμα. Όσες καρδιές δεν είχαν πωρωθεί από τον Μεγάλο Πόλεμο ράγιζαν στη θέα των εκατοντάδων αβοήθητων παιδιών.» [Horton: 2007, σ. 124-5]

26 Αυγούστου, Παρασκευή

Τα υπολείμματα του εξαντλημένου ελληνικού στρατού συνεχίζουν να καταφθάνουν στο λιμάνι της Σμύρνης, ενώ ο ύπατος αρμοστής Αριστείδης Στεργιάδης αναχωρεί από την πόλη με αγγλικό πολεμικό πλοίο. Θα καταλήξει στη Νίκαια της Γαλλίας, όπου θα παραμείνει έως το τέλος της ζωής του. Στην Ελλάδα δεν ξαναγύρισε ποτέ. Ήταν ο τελευταίος Έλληνας αξιωματούχος που εγκατέλειψε την πόλη. Η Ελληνική σημαία κατεβαίνει από το Διοικητήριο. Ο Αμερικανός πρόξενος G. Horton αφηγείται γλαφυρά την αρχή του τέλους: Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που συνάντησα στους δρόμους της Σμύρνης πριν την είσοδο των Τούρκων ήταν ο Καθηγητής Καραθεοδωρής, Πρύτανης του καταδικασμένου Πανεπιστημίου. Με την αναχώρησή του, έφυγε από την Ανατολή η ενσάρκωση της ελληνικής ιδιοφυίας, του πολιτισμού και της παιδείας. [Horton: 2007, σ. 128]

Η Σμύρνη έμενε πλέον χωρίς διοίκηση, ενώ και η αστυνομική δύναμη της πόλης είχε αποδιοργανωθεί πλήρως. Η ανησυχία του πλήθους μετατρέπεται σε πανικό. Όλο και περισσότεροι κάτοικοι ξένων κοινοτήτων εγκαταλείπουν την πόλη, ενώ οι πολυπληθείς ορδές των προσφύγων συνεχίζουν να συρρέουν από την ενδοχώρα. Ο Λεβαντίνος Φερνάντ Ντε Κράιμερ, παρατηρεί στον Μπουρνόβα: Η παρέλαση των ρακένδυτων προσφύγων και των στρατιωτών με τα πρησμένα πόδια, των πεινασμένων αλόγων, των αγελάδων και των προβάτων συνεχίζεται… Κάρα με σκουριασμένους τροχούς, φορτωμένα με αξιοθρήνητους σωρούς από ρακένδυτους πρόσφυγες, περνούν διαρκώς μπροστά από την εξώπορτά μας, σιωπηλά, κουρασμένα! [Μίλτον: 2008, σ. 283]

Ο τουρκικός στρατός έχει φθάσει στην πυρπολημένη Μενεμένη και όλοι καταλαβαίνουν πια ότι είναι θέμα 1-2 ημερών για να εισέλθει στην πόλη. Παρόλα αυτά, ο δικηγόρος Αρ. Σισλιάν που εργαζόταν για το γαλλικό προξενείο, διαβεβαίωνε τον Αρμένη γιατρό Καραμπέτ Χατζεριάν: Ο τουρκικός στρατός θα εισέλθει στην πόλη με άψογη τάξη, για να δείξει στον κόσμο ότι η Τουρκία είναι έθνος πολιτισμένο [Χατζεριάν: 2008, σ. 82].

27 Αυγούστου, Σάββατο

Ο ελληνικός στόλος έχει πλέον αποσυρθεί από τη Σμύρνη και στον κόλπο παραμένουν μόνο ευρωπαϊκά και αμερικανικά πολεμικά πλοία. Τα τελευταία υπολείμματα του εξαντλημένου ελληνικού στρατού για να εγκαταλείψουν τη Μικρά Ασία καταφεύγουν στη χερσόνησο της Ερυθραίας και προσπαθούν με κάθε πλωτό μέσο από τον Τσεσμέ να διεκπεραιωθούν στη Χίο και τη Μυτιλήνη. Το μεσημέρι εμφανίζεται στην προκυμαία της Σμύρνης το κεμαλικό ιππικό, ενώ το απόγευμα εισήλθε στην πόλη ένα σύνταγμα πεζικού. Στις 2 Μαΐου 1919 η Σμύρνη γινόταν ελληνική και, 39 μήνες/25 μέρες μετά, και αφού μεσολάβησε σωρεία διεθνών διπλωματικών παιχνιδιών αλλά και τραγικών λαθών του ελληνικού κράτους, στις 27 Αυγούστου 1922, η ημισέληνος κυμάτιζε πλέον σε αυτήν. Οι ιππείς που μπήκαν πρώτοι στην πόλη είχαν επιλεγεί προσεκτικά: ξεκούραστοι, ρωμαλέοι άνδρες, με κομψές καθαρές στολές, εντυπωσιακά φέσια και ατσάλινα σπαθιά, πάνω σε φροντισμένα άλογα, που προχωρούσαν σε φάλαγγα και με απόλυτη τάξη, κάτω από τον αυστηρό έλεγχο των αξιωματικών τους. Οι συναθροισμένοι χριστιανοί πρόσφυγες στην παραλία βλέποντάς τους αρπάζουν έντρομοι τα παιδιά και τους μπόγους και ουρλιάζοντας αρχίζουν να τρέχουν προς το εσωτερικό της πόλης. Τίποτα όμως φοβερό δεν συμβαίνει προς το παρόν. Οι Τούρκοι αξιωματικοί διαβεβαιώνουν για την ασφάλεια της υπό αναρχίας πόλης, οι ιππείς αναλαμβάνουν την επίβλεψή της, και ο κόσμος προσωρινά αναθαρρεί. Μάλιστα, ανοίγουν και μερικά κλειστά καταστήματα.

Δυστυχώς, η ψευδαίσθηση δεν κράτησε πολύ. Παράλληλα άρχισε και ο στρατός των ατάκτων να εισρέει στην πόλη από όλες τις πλευρές… Ώσπου να πέσει το σκοτάδι, ο τουρκικός στρατός πλησίαζε την πόλη. Στο πλούσιο προάστιο του Κορδελιού ―εστία πολλών εύπορων Αρμενίων, Ελλήνων και Λεβαντίνων― η άφιξή του προκάλεσε πανικό. Ο Πέτρος Μπρούσαλης, εννέα χρονών τότε, εξακολουθεί να διατηρεί ζωντανές αναμνήσεις: «Επικεφαλής βρισκόταν ένας Τούρκος αξιωματικός που έσερνε πίσω του στο έδαφος μια ελληνική σημαία. Θυμάμαι που κοίταξα τους γονείς μου και είδα τον τρόμο στα μάτια τους. Οι τουρκικές δυνάμεις δεν ήταν κανονικός στρατός… υπήρχαν πολλοί τσέτες, άτακτοι, και οι γονείς μου φοβόντουσαν ότι θα συμβούν ωμότητες». [Μίλτον: 2008, σ. 293]

Στον μητροπολιτικό ναό της Αγίας Φωτεινής έχει τελεστεί πλέον η τελευταία λειτουργία. Ο Ηλίας Βενέζης είναι παραστατικός: Ο Δεσπότης είχε μείνει άγρυπνος και νηστικός. Η εκκλησιά ήταν ασφυκτικά γεμάτη από χριστιανούς. Ο Χρυσόστομος παρουσιάστηκε στην Ωραία Πύλη. Με φωτεινόν το μέτωπον,, απαστράπτοντας οφθαλμούς, εγονυπέτησεν ως αμαρτωλός εις το Ιερόν Βήμα, προ του Εσταυρωμένου. Είπε στους πιστούς του: «Η Θεία Πρόνοια δοκιμάζει την πίστιν μας και το θάρρος μας και την υπομονήν μας την ώρας αυτήν. Αλλ’ ο Θεός δεν εγκαταλείπει τους χριστιανούς. Θαρρείτε, ως εμπρέπει εις καλούς χριστιανούς». Μοίρασε σε όλους ψωμί κι ελιές, και ρύζι για τα μικρά παιδιά. [«Μικρασία χαίρε, διήγησις συμβάντων»]

Το ίδιο βράδυ ξεκινούν οι σφαγές των Τούρκων, στρατιωτών και πολιτών, εναντίον των χριστιανών υπηκόων. Στην πόλη επικρατεί πλέον πλήρης αναρχία. Οι λεηλασίες ξεκίνησαν από την αρμένικη συνοικία. Ο G. Horton περιγράφει: Το βράδυ της 9ης Σεπτεμβρίου [ν.ημ.] άρχισε η λεηλασία και η σφαγή. Πυροβολισμοί ακούγονταν από διάφορες μεριές της πόλης όλη τη νύχτα και, το επόμενο πρωί, γνήσιοι Αμερικανοί πολίτες, άνδρες και γυναίκες, έκαναν τις πρώτες αναφορές για πτώματα στους δρόμους του εσωτερικού της πόλης. Το πλιάτσικο επεκτάθηκε και οι βαρβαρότητες αυξήθηκαν. Στην αρχή, οι κύριοι ένοχοι ήταν Τούρκοι πολίτες, κάτοικοι της πόλης. Εγώ ο ίδιος τους είδα οπλισμένους με τουφέκια να παρακολουθούν τα παράθυρα των χριστιανών, έτοιμοι να πυροβολήσουν κάθε κεφάλι που πρόβαλε. Λεηλατημένες οικίες και καταστήματα, διαμελισμένα πτώματα, κραυγές βιασμένων γυναικών και κοριτσιών, αποκεφαλισμένοι άνδρες, πυροβολισμοί και ουρλιαχτά αρχίζουν να συνθέτουν το σκηνικό της πόλης.

Ο Μουσταφά Κεμάλ και ο Ισμέτ Ινονού διανυκτέρευσαν λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Σμύρνη, στην πόλη Νιφ (Νυμφαίο), που αργότερα ονομάστηκε «Κεμάλ Πασά», σε ανάμνηση αυτής της διαμονής. Σύμφωνα με αφήγηση του Ινονού, ο Μουσταφά Κεμάλ ρώτησε: Τι να κάνουμε τώρα για να περάσουμε ευχάριστα τη βραδιά μας;