Ηλεία: Το ΚΚΕ τίμησε τους εκτελεσθέντες στα Φονικά

Τους εκτελεσμένους πατριώτες από τους Γερμανούς κατακτητές, τον Ιούλιο του 1944, τίμησε η Τομεακή Επιτροπή Ηλείας του ΚΚΕ. Η εκδήλωση τιμής και μνήμης στους 21 εκτελεσθέντες έγινε σήμερα Κυριακή 7 Ιουλίου στις 11 το πρωί στο χώρο του Μνημείου στα Φονικά. Κατάθεση στεφάνου έκανε ο Γιάννης Γεωργόπουλος γραμματέας της ΚΟΒ Γουμέρου του ΚΚΕ

Η ομιλία έγινε από τον Χρήστο Γιάνναρο μέλος της ΤΕ Ηλείας του ΚΚΕ και έχει ως εξής:

«Φίλες και Φίλοι, Σ/σες και σ/φοι

Τιμάμε σήμερα τους 21 εκτελεσθέντες από τους Γερμανούς Ναζιστές τον Ιούλιο του 1944 στα Φονικά ταυτόχρονα όμως τιμάμε και όλους όσους έδωσαν τη ζωή τους, βασανίστηκαν, τραυματίστηκαν, έμειναν ανάπηροι, όλους όσους αγωνίστηκαν με οποιονδήποτε τρόπο ενάντια στους εισβολείς κατακτητές του φασιστικού ιμπεριαλισμου και των συμμάχων τους. Τιμάμε το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ, την ΕΠΟΝ και τις άλλες ΕΑΜικές οργανώσεις, που οργανωτής, βασικός αιμοδότης, εμπνευστής και οδηγητής τους αναδείχτηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας.

Οι μαρτυρίες και τα γεγονότα εκείνης της εποχής αναφέρουν ότι ο Νομός μας και η περιοχή συγκεκριμένα έδωσαν ένα ξεχωριστό και ηχηρό παρών στο προσκλητήριο για αντίσταση και ξεσηκωμό ολόκληρου του ελληνικού λαού.

Ήδη από τον Μάη του 1943 με την δημιουργία αντάρτικου κινήματος και με τις δυνάμεις του 12ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ να ελέγχουν την ορεινή Ηλεία, προκαλώντας ενθουσιασμό και αγωνιστική έπαρση στον λαό, δημιουργήθηκε μια αφόρητη κατάσταση για τον κατακτητή ο οποίος θέλησε να τσακίσει κάθε αντιστασιακή δύναμη.

Από το Μάη του 1944 στη περιοχή του πρώην Δήμου Ωλένης έχουμε αλλεπάλληλες επιδρομές (στο Αρβανίτη, το Μαυρομάτη, την Ψιλή Ράχη, το Τουρκοσκάλι κ.α.) από τα γερμανικά στρατεύματα που στο διάβα τους ρήμαξαν τα πάντα, σκοτώνοντας, λεηλατώντας, καίγοντας, θέλοντας έτσι να εκδικηθούν την περιοχή της οποίας ένα μεγάλο μέρος των κατοίκων είχε προσχωρήσει στις τάξεις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ.

Το αποκορύφωμα όμως του μίσους και του παραλογισμού των κατακτητών γράφεται στη θέση αυτή. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής, από νωρίς το πρωί στις 14 Ιουλίου του 1944, ημέρα Παρασκευή οι Γερμανοί στήνουν ενέδρες για να συλλάβουν οποιοδήποτε ανύποπτο άνθρωπο που θα περνούσε από εκείνο το σημείο.

Οι όμηροι που πιάστηκαν μέχρι το μεσημέρι (μεταξύ των οποίων γέροι, γυναίκες και παιδιά) θα οδηγηθούν το απόγευμα στον τόπο της θυσίας. Από εκεί και μετά η γνωστή σε όλους τους Έλληνες φρικτή εικόνα του πολέμου, με τους ομήρους να διατάσσονται σε φάλαγγα και τους στρατιώτες να λαμβάνουν θέση παράλληλη προς αυτούς και αδίστακτοι χωρίς καθυστέρηση να πυροβολούν τους αθώους και ανύποπτους πατριώτες μας. Απλοί άνθρωποι που το μόνο που ήθελαν να κάνουν ήταν να θέλουν να πάνε στις δουλειές τους.

Με την εκδήλωση αυτή στα Φονικά, αφενός θέλουμε να τιμηθούν και να δοξαστούν τα θύματα – ήρωες της περιοχής αφετέρου να μάθουν οι νεότεροι τη συμμετοχή της περιοχής στην αντίσταση και στην τοπική ιστορία. Επίσης να συνειδητοποιήσουν όλοι το που μπορεί να φτάσει ο Φασισμός χωρίς αυτός να έχει πατρίδα. Άλλωστε μια βδομάδα μετά από τις εκτελέσεις στα Φονικά, στις 21 Ιούλη του 1944, στο σιδηροδρομικό σταθμό στην Αμαλιάδα είχαμε το μπλόκο των Γερμανοτσολιάδων με τους Γερμανούς φασίστες όπου πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξε η ομάδα των ταγματασφαλιτών του Κοκκώνη. Αυτούς δηλαδή που σήμερα τιμάνε οι σύγχρονοι Ναζιστές της ΧΑ αλλά και όλοι οι σύγχρονοι βρικόλακες και υμνητές του Εθνικοσοσιαλισμού.

Ο μεγάλος επαναστάτης ποιητής Μπέρτολ Μπρεχτ είχε δίκιο όταν έλεγε από την δεκαετία του 1930 ότι «ο φασισμός δεν μπορεί να πολεμηθεί παρά σαν καπιταλισμός στην πιο ωμη και καταπιεστική του μορφή, σαν ο πιο θρασύς κι ο πιο δόλιος καπιταλισμός».

Όπως αποδεικνύει η ΧΑ, τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει: από τους εφοπλιστές ως τις τράπεζες κι από τις αεροπορικές εταιρείες ως τη χαλυβουργία, οι Έλληνες νεοναζί φροντίζουν τα συμφέροντα του κεφαλαίου, εκτός και εντός βουλής.

Και φυσικά για αυτές τις υπηρεσίες τους παίρνουν και τα εύσημα από την ντόπια ολιγαρχία και το αστικό κράτος. Ακολουθούν ακριβώς τα βήματα της Γερμανίας στις αρχές της δεκαετίας του 30. Ποιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του τότε και του τώρα είναι το εξής: Αμέσως μετά την εγκαθίδρυση του Χίτλερ στην καγκελαρία, η Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος κάλεσε τους ηγέτες του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος και των συνδικαλιστικών οργανώσεων να κη¬ρύξουν γενική απεργία με συνθήματα: «Στην επίθεση των αιμοβόρων φασιστικών σκυλιών να απαντήσουμε αμέσως με απεργία, με μαζική απεργία, με γενική απεργία!». Στην πρόταση αυτή οι ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας αντιπαρέθεταν ότι ο Χίτλερ ανέβηκε νόμιμα στην εξουσία, πράγματι έτσι ήταν με βάση την αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, και πως το προλεταριάτο δεν πρέπει «να σπαταλήσει πρόωρα το μπα¬ρούτι της γενικής απεργίας». Σας θυμίζει κάτι; Τι λένε σήμερα όταν τους λέμε πως οι σύγχρονοι Ναζιστές δεν έχουν καμία δουλειά να συμμετέχουν στις εκδηλώσεις τιμής της πατρίδας μας; Ότι είναι νόμιμα εκλεγμένο κόμμα στην βουλή ή ότι είναι νόμιμα σωματεία. Φτάσαμε στο σημείο πέρσι να καταθέτουν στεφάνη εδώ τα φασισταριά της Εθνικής Δράσης. Να θέλουν να τιμήσουν τους νεκρούς στο Δίστομο και στα Καλάβρυτα οι σύγχρονοι βρικόλακες της ΧΑ. . Λες και δεν ήταν τα «Τάγματα Ασφαλείας» που όλοι αυτοί τα εξυμνούν σήμερα που στον όρκο τους ανέφεραν: «Ορκίζομαι εις τον Θεόν τον άγιον τούτον όρκον, ότι θα υπακούω απολύτως εις τας διαταγάς του ανωτάτου αρχηγού του γερμανικού στρατού Αδόλφου Χίτλερ.»

Ο ναζισμός ήταν και είναι τα Άουσβιτς και τα Νταχάου. Ήταν και είναι τα 50 εκατομμύρια νεκροί του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν και είναι η απόλυτη κτηνωδία, οι θηριωδίες στο Δίστομο, στα Καλάβρυτα, στα Φονικά, στο μπλόκο της Καλογρέζας, στο μπλόκο της Κοκκινιάς. Είναι ο τοίχος της Καισαριανής. Ο ναζισμός ήταν και είναι ο ορισμός του ολοκληρωτισμού, της αυθαιρεσίας, του αυταρχισμού, είναι το δεύτερο συνθετικό του «Ελευθερία ή Θάνατος». Ο ναζισμός ήταν και είναι όλα τα παραπάνω γιατί στην ουσία είναι αυτό που εκφώνησε ο κύριος Κρούπ επικεφαλής των γερμανών βιομηχάνων, σε ομιλία του στις 26 Γενάρη 1934: «Ο εθνικοσοσιαλισμός απελευθέρωσε τον γερμανό εργάτη από τη μέγγενη ενός δόγματος (σ.σ. του κομμουνιστικού δόγματος) που ήταν βασικά εχθρικό τόσο για τον εργοδότη όσο και για τον εργαζόμενο. Ο Αδόλφος Χίτλερ επέστρεψε τον εργάτη στο έθνος του. Τον μετέτρεψε σε πειθαρχημένο στρατιώτη της εργασίας και συνεπώς σύντροφο μας (σ.σ. σύντροφο των βιομηχάνων)»!

Πιο… ατράνταχτη ομολογία από την παραπάνω (περιλαμβάνεται στα Πρακτικά Δικών της Νυρεμβέργης) ότι η καπιταλιστική βαρβαρότητα είναι η τροφός του ναζισμού, ότι οι κεφαλαιοκράτες και τα μονοπώλια είναι οι προαγωγοί του φασισμού, με τον οποίο όταν «χρειάζεται» εξασφαλίζουν «ηρεμία», «πειθαρχία» και πολλά, πάρα πολλά κέρδη, δύσκολα μπορεί να βρεθεί.

Φυσικά δεν ήταν μόνο οι γερμανοί κεφαλαιοκράτες που στήριξαν το ναζισμό. Το κεφάλαιο, ως γνωστόν, δεν έχει εθνικότητα και πατρίδα. Ως εκ τούτου κάθε άλλο παρά ιστορικό παράδοξο αποτελεί το γεγονός ότι καταλυτικό ρόλο στην οικονομική και στρατιωτική ισχυροποίηση της ναζιστικής Γερμανίας έπαιξαν και τα αμερικανικά μονοπώλια: η Ford, η General Motors η General Electric και πολλοί άλλοι, που έκαναν τεράστιες επενδύσεις επωφελούμενοι του «εξαιρετικού» επιχειρηματικού κλίματος που προσέφερε η ναζιστική Γερμανία, αποκομίζοντας ακόμα μεγαλύτερα κέρδη. Τόσο ο πρόεδρος της ΙΒΜ Τ. Γουώτσον, όσο και ο πρόεδρος της Ford Χ. Φορντ τιμήθηκαν για τις «υπηρεσίες» τους στο Γ’ Ράιχ με το μετάλλιο του Μεγάλου Σταυρού της Γερμανικής Τάξης του Αετού το 1937 και το 1938 αντίστοιχα.

Αυτός ήταν και είναι ο ναζισμός. Θα αναρωτηθεί, όμως, κάποιος: «Εντάξει, αυτός ήταν τότε ο ναζισμός. Εντάξει, είχε δίκιο στην εποχή του ο Μπρεχτ όταν έλεγε ότι «ο φασισμός δεν μπορεί να πολεμηθεί παρά σαν καπιταλισμός στην πιο ωμή και καταπιεστική του μορφή, σαν ο πιο θρασύς κι ο πιο δόλιος καπιταλισμός». Αλλά, σήμερα, αυτός είναι ο ναζισμός; Μήπως έχει αλλάξει; Αντί οποιασδήποτε θεωρητικής απάντησης στο ερώτημα, ας δούμε τα πραγματολογικά δεδομένα. Ας δούμε τα στοιχεία. Ας δούμε τι κρύβεται, εδώ στην Ελλάδα, πίσω από τα συσσίτια (μόνο για Έλληνες…), ας δούμε τι κρύβεται πίσω από την αιμοδοσία (μόνο για Έλληνες…) των χρυσαυγιτών. Δεν πάει πολύς καιρός που στον διεθνή Τύπο δημοσιεύτηκαν πληροφορίες και εκτιμήσεις ότι το εν Ελλάδι ναζιστικό μόρφωμα χρηματοδοτείται απευθείας από εφοπλιστές. Χαρακτηριστικά, η βρετανική εφημερίδα Guardian σε εκτενές άρθρο της για τους εν Ελλάδι νεοναζί, επισήμανε μεταξύ άλλων ότι: «Εν μέσω φημών για υποστήριξη από πλούσιους εφοπλιστές, κατάφερε να ανοίξει γραφεία του κόμματος (σ.σ. Χρυσή Αυγή) σε όλη την Ελλάδα»… Αυτοί δεν είναι υπέρμαχοι όλων των ιδιωτικοποιήσεων και υπέρμαχοι να παραδώσουμε όλο τον πλούτο της χώρας στα μεγάλα καπιταλιστικά συμφέροντα.

Η αστική τάξη σήμερα, διαστρεβλώνει και συκοφαντεί το ρόλο της αντίστασης στην Ελλάδα για να μην μαθευτούν τα πολύτιμα από το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης – και της εποποιίας του ΔΣΕ αργότερα – διδάγματα:

1. Η παραχάραξη της ιστορίας, η εξίσωση φασισμού – κομμουνισμού ως επίσημη πολιτική και της ΕΕ, στόχο έχει αφενός την αθώωση του καπιταλισμού για τα φρικιαστικά εγκλήματα του φασισμού απέναντι στην ανθρωπότητα και αφετέρου την υπεράσπιση της αστικής δημοκρατίας ως της καλύτερης επιλογής για τους λαούς. Γι’ αυτό προσπαθούν να ταυτιστεί στη συνείδηση του λαού και της νεολαίας ό, τι πιο προοδευτικό γνώρισε η ανθρωπότητα με το πιο βρώμικο – και άρα αποκαλυπτικό – πρόσωπο του καπιταλισμού. Γι’ αυτό και όσοι μιλάνε για την ανάγκη «εθνικής ομοψυχίας», αυτό που θέλουν είναι η ταξική ειρήνη, η υποταγή της εργατικής τάξης στα συμφέροντα τω εκμεταλλευτών της, της αστικής τάξης.

H Σοβιετική Ένωση και το παγκόσμιο σοσιαλιστικό σύστημα αποτέλεσαν το μόνο πραγματικό αντίβαρο στην ιμπεριαλιστική επιθετικότητα. O ρόλος της Σοβιετικής Ένωσης στην Αντιφασιστική Νίκη των Λαών, κατά το B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν καθοριστικός. H Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών (EΣΣΔ) συνέτριψε τη στρατιωτική μηχανή της Γερμανίας και των συμμάχων της, που είχαν εισβάλει στο έδαφός της. Απελευθέρωσε σειρά χωρών της Ευρώπης από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Για τη σοσιαλιστική πατρίδα έδωσαν τη ζωή τους πάνω από 20 εκατομμύρια Σοβιετικοί πολίτες, περίπου 10 εκατομμύρια ακόμα έμειναν ανάπηροι ή τραυματίστηκαν, ενώ τεράστιες ήταν οι υλικές καταστροφές. Ηταν πάνω από 1.700 πόλεις, 70.000 χωριά, 30.000 βιομηχανικές επιχειρήσεις, 100.000 οι συνεταιριστικές μονάδες, αμέτρητες χιλιάδες νοσοκομεία, σχολεία, βιβλιοθήκες που έγιναν στάχτη από τους ναζί στο έδαφος της ΕΣΣΔ.

Όσοι ξεσηκώνουν τον κουρνιαχτό των «άκρων», το κάνουν μόνο και μόνο για να αποκρύψουν το ταξικό τους μίσος για το Κομμουνιστικό Κόμμα και την εργατική τάξη. Την ίδια θεωρία αξιοποίησαν και οι Γερμανοί ιμπεριαλιστές στις αρχές της δεκαετίας του 1950, για να απαγορεύσουν τη δράση του ΚΚ και των αντιιμπεριαλιστικών κινημάτων: στο όνομα της υπεράσπισης της «δημοκρατίας» από τα «άκρα». Μόνο που τότε κορυφώνονταν και η πολιτική, διοικητική και οικονομική αποκατάσταση των περισσότερων βασικών στελεχών του ναζισμού, που είχαν καταδικαστεί ακόμα και από διεθνή δικαστήρια! Με πρόσχημα την «καταπολέμηση των άκρων», στις μέρες μας, σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες της καπιταλιστικής παλινόρθωσης, οι πολέμιοι του φασισμού διώκονται και οι συνεργάτες του ανακηρύσσονται σε εθνικούς ήρωες! Όπως στις πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες της Βαλτικής.

2. Ο φασισμός είναι η καθαρή μορφή της δικτατορίας των μονοπωλίων, είναι παιδί του καπιταλισμού, μια ακόμα μορφή διαχείρισης που στόχο έχει με την τακτική του μαστίγιου να κρατήσει υποταγμένο το εργατικό και λαϊκό κίνημα. Την «πατρίδα» των εκμεταλλευτών, της εκμετάλλευση, της κρίσης, της φτώχεια και των πολέμων υπερασπίζονται και οι φασίστες. Παιδιά του συστήματος είναι, αφού τα κέρδη του υπερασπίζονται και ας πλασάρονται ως αντισυστημικοί. Τέτοια είναι σήμερα και η Χρυσή Αυγή. Ανήκει στους πολιτικούς απογόνους των ταγμάτων ασφαλείας, των χιτών και των γερμανοτσολιάδων που συνεργάστηκαν ανοιχτά με τους γερμανούς χτυπώντας, βασανίζοντας, εκτελώντας κομμουνιστές και λαϊκούς αγωνιστές.

3. Τα λεγόμενα «αντιφασιστικά μέτωπα» στα οποία καλούν σήμερα ο ΣΥΡΙΖΑ και άλλες οπορτουνιστικές, αυτοαποκαλούμενες αριστερές και προοδευτικές δυνάμεις, στόχο έχουν την ανοιχτή υποστήριξη της αστικής δημοκρατίας, της καλυμμένης δηλαδή δικτατορίας των μονοπωλίων, του συστήματος της εκμετάλλευσης που ζούμε σήμερα. Τα «περί κατοχής» και «νέου ΕΑΜ» του ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και άλλων αστικών πολιτικών δυνάμεων, στόχο έχουν να βγάλουν λάδι την ντόπια αστική τάξη, το ελληνικό κεφάλαιο. Αυτό που θέλουν είναι να αναλάβουν αυτοί την αστική διαχείριση, να υπηρετήσουν τα μονοπώλια και την εξουσία τους, να βγάλουν αλώβητο τον καπιταλισμό από τα ζόρια της κρίσης του.

Όχι μόνο καπηλεύονται το ΕΑΜ αλλά αποσιωπούν βασικά χαρακτηριστικά του ΕΑΜικού κινήματος και επιχειρούν επιπόλαιες αναλύσεις που τελικά οδηγούν στη διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Τις παρακαταθήκες των μεγάλων λαϊκών ξεσηκωμών τις έχουν πετάξει. «Ξεχνούν» ότι το ΕΑΜ δεν ήταν αποκλειστικά και κυρίως μια συμμαχία κομμάτων, αλλά ότι είχε κορμό του την εργατική τάξη (πρώτα ιδρύθηκε το Εργατικό ΕΑΜ). «Ξεχνούν» ότι στις γραμμές του εκφραζόταν η κοινωνικοπολιτική συμμαχία της εργατικής τάξης με τα φτωχά λαϊκά στρώματα της πόλης και της υπαίθρου. Ότι στο μαζικό λαϊκό ηρωισμό την πρώτη θέση κατείχε η οργανωμένη δύναμη του κόμματος νέου τύπου, του Κομμουνιστικού Κόμματος. Και βεβαίως «ξεχνούν» ότι το ΕΑΜ χρησιμοποίησε όλες τις μορφές πάλης, και την ένοπλη.

4. Με κάθε τρόπο προσπαθούν να κρύψουν την τεράστια δύναμη που έχει ο οργανωμένος λαός, με κορμό και καρδία την εργατική τάξη τους χώρους δουλειάς. Να μην φανεί ότι οι θυσίες στον αγώνα για μια καλύτερη ζωή είναι αυτές που ανοίγουν το δρόμο για την πραγματική λαϊκή κυριαρχία, όταν ο λαός θα κρατά τα κλειδιά της οικονομίας στα χέρια του.

5. Πολύ περισσότερο η πείρα της Εθνικής Αντίστασης επιβεβαιώνει για μια ακόμα φορά την αναντικατάστατη προσφορά του ΚΚ στην προετοιμασία της εργατικής τάξης και των συμμάχων της και της τεράστιας σημασίας άρα που έχει η επεξεργασία σωστής στρατηγικής.

Επιβεβαιώθηκε ότι μεγαλειώδη κινήματα είναι καταδικασμένα σε βέβαιη ήττα αν δεν μπορέσει η πρωτοπορία τους να λύσει σωστά το θεμελιώδες ζήτημα κάθε αγώνα, αυτό της εξουσίας. Ότι «ενδιάμεσοι τύποι εξουσίας», «φιλολαϊκές κυβερνήσεις» που δεν αμφισβητούν την εξουσία των μονοπωλίων στην παραγωγή όχι μόνο δεν είναι βήμα μπροστά αλλά αποτελεί πισωγύρισμα. Το 1944 διαμορφώθηκε επαναστατική κατάσταση και το ζήτημα της εξουσίας τέθηκε αντικειμενικά. Η διαμόρφωση της επαναστατικής κατάστασης θέτει το ζήτημα είτε της εφόδου του επαναστατικού κινήματος για την κατάκτηση της εξουσίας και καμίας άλλης, είτε, αν την παραγνωρίσεις, οδηγεί στο πισωγύρισμα και στην αναδίπλωση του κινήματος. Εκείνο το διάστημα συνέβη το δεύτερο γιατί το Κόμμα μας δεν μπόρεσε να εντάξει στην στρατηγική του την εθνικοαπελευθερωτική πάλη ως κρίκο για την κατάκτηση της εξουσίας.

6. Επιβεβαιώνεται τέλος, ότι ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος δεν είναι κάτι πέρα και έξω από τη φύση αυτού του συστήματος. Είναι η συνέχιση της ιμπεριαλιστικής ειρήνης με στρατιωτικά μέσα. Οι λαοί πρέπει να μετατρέψουν αυτό τον πόλεμο σε επαναστατική πάλη, με μέτωπο ταυτόχρονα ενάντια τόσο στην ξένη αστική τάξη, όσο και στην δική τους για να γίνει ο λαός αφεντικό στον τόπο του, γιατί εργατική τάξη οργανωμένη και οπλισμένη, που παλεύει για την δική της εξουσία με μπροστάρη το Κόμμα της και στο πλευρό της τους συμμάχους της, δεν έχει τίποτα να φοβηθεί.

Αυτά τα διδάγματα πρέπει να βγάλουμε σήμερα από την ιστορία του λαού μας και να παλέψουμε έτσι ώστε να βρουν πραγματική δικαίωση οι εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί συμπατριώτες μας κατά τον 2ο Παγκόσμιο. Δεν είναι δικαίωση για αυτούς, δήθεν να τους τιμάνε, αυτοί που τους εκτέλεσαν.