Το "παθολογικό πένθος": Ασθένεια ή... εργαλείο;

Το πένθος ορίζεται επιστημονικά ως «η αντίδραση στην απώλεια από το γεγονός του θανάτου, αναμενόμενη και πολιτισμικά αποδεκτή και είναι κάτι που παρατηρείται σε όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου». Ο θάνατος αγγίζει όλες τις ζωντανές υπάρξεις σαν το αναπόδραστο τέλος της ζωής και όλες οι ζωντανές υπάρξεις αντιδρούν ενστικτωδώς με διάφορους εμφανείς ή μη τρόπους. Ένα ερώτημα που τίθεται είναι τι είναι αυτό που κάνει τη διαφορά στον άνθρωπο. Ας δεχτούμε την απάντηση ότι ο άνθρωπος έχει συνείδηση και μέσω αυτής δυνατότητα σκέψης. Ένα δεύτερο ερώτημα που τίθεται τότε είναι εάν υπάρχει ένας συγκεκριμένος τρόπος συνειδητού πένθους η απόκλιση από τον οποίο να σημαίνει ότι το άτομο που πενθεί πάσχει από κάποια ψυχοπνευματική ασθένεια.

Η συμπεριφορά απέναντι στο πένθος ποικίλει. Από την αρχαιότητα έχουμε αρκετά παραδείγματα πολυ-πολιτισμικής προσέγγισης του θανάτου και του πένθους. Ο θάνατος για τους αρχαίους Έλληνες ήταν κάτι το ιερό, ήταν η λύτρωση της ανθρώπινης ψυχής, αντιμετωπίζονταν με διάφορες τελετουργίες ή με την διοργάνωση αθλητικών αγώνων. Η αντίληψη του θανάτου, ως κάτι το ιερό, επηρέαζε ανάλογα και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Παρόμοιες συμπεριφορές παρατηρούνται σε πολλούς αρχαίους λαούς. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν το θάνατο με συγκεκριμένο τρόπο και πενθούσαν ανάλογα.

Η σύγχρονη αντίληψη του θανάτου και του πένθους μας μεταφέρει από το πολυ-πολιτισμικό σχήμα στο πολυ-προσωπικό. Η προσέγγιση στη βάση του ότι είμαστε όλοι διαφορετικοί μεταξύ μας, δίνει το έναυσμα προκειμένου να αναπτυχθεί η θεωρία του πολυ-προσωπικού μοντέλου. Κάθε άτομο αντιλαμβάνεται διαφορετικά το θάνατο και κατ' επέκταση μπορούν να υπάρχουν τόσα είδη πένθους όσοι οι άνθρωποι που υπάρχουν. Η αντιμετώπιση του έχει ένα ατομικό χαρακτήρα. Πενθούμε για τους εαυτούς μας. Πενθούμε για τη δική μας διαταραγμένη συνέχεια της καθημερινότητας, του οργανωμένου μας προγράμματος, δηλαδή πώς η ζωή μας θα είναι πλέον χωρίς τη φυσική παρουσία του απολεσθέντος, παρά για το ίδιο το τέλος της ζωής του.

Η σύγχρονη επιστήμη ορίζει ως «παθολογικό» το πένθος που έχει χρονική διάρκεια αρκετά μεγαλύτερη των 6 μηνών. Τότε παρατηρείται παρατεταμένη συνέχιση κάποιων εκδηλώσεων του φυσιολογικού πένθους που είναι δυνατό να προκαλέσουν ακόμα και σοβαρή κατάθλιψη. Στις περιπτώσεις αυτές παρατηρείται συχνά η εμφάνιση ακόμα και σωματικών συμπτωμάτων χωρίς να υπάρχει νόσος, οπότε είναι απαραίτητη η ψυχολογική και ψυχιατρική αντιμετώπιση. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο χρόνος, η παρατεταμένη δηλαδή διάρκεια, είναι μια σημαντική παράμετρος για τον χαρακτηρισμό του πένθους ως «ασθένεια».

Έχουν περάσει πάνω από 14 χρόνια από τη τελευταία δολοφονική επίθεση της «17 Ν» και 25 χρόνια από τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη. Βρισκόμαστε στο στάδιο μετάβασης από την άμεσα βιωμένη θύμηση προς την έμμεση μνήμη, στο κατώφλι προς την Ιστορία. Ο αδυσώπητος χρόνος φροντίζει και βιολογικά πλέον να εκμηδενίζει τους συναισθηματικούς κραδασμούς των αυτοπτών των τραγικών γεγονότων. Η ζωή προχωράει και η ιστορία γράφεται, άτεγκτα. Και καλά κάνει. Το πένθος το ατομικό και το συλλογικό, επικράτησε αρχικά ως όφειλε με χαρακτηριστικά που επέβαλαν η παράδοση και οι ανθρώπινοι χαρακτήρες. Σιγά-σιγά «φυσιολογικά» έδωσε τη θέση του στη μνήμη και τη λήθη και ακόμα πιο αργά στον ορθολογισμό. Έναν ορθολογισμό που δειλά αλλά σταθερά καταλαμβάνει το χώρο που είχε το συναίσθημα και αναλύει τα γεγονότα, ψάχνει, επικοινωνεί, ρωτάει, παίρνει πρωτοβουλίες, ανταλλάσει απόψεις, δημοσιεύει, ερευνά το «Γιατί».

Αυτή η «φυσιολογική» εξέλιξη όμως δεν αποτελεί καθολικό φαινόμενο. Έτσι, αραιά και που οι τριβές της καθημερινότητας χαρακτηρίζονται από τη παρουσία στοιχείων «παθολογικού» πένθους, τουλάχιστον με κριτήρια χρόνου. Πρόκειται άραγε για εκδήλωση του πένθους ως «ασθένεια», ή για κάτι άλλο που οι κοινωνιολόγοι, οι ψυχολόγοι, οι ψυχίατροι, οι εξελικτικοί βιολόγοι και οι άλλοι επιστήμονες δεν έχουν περιγράψει ακόμα. Θα προσπαθήσω μια πρώτη προσέγγιση σταχυολογώντας τις εκδηλώσεις που ακολούθησαν την πρόσφατη έκδοση του βιβλίου του Δ. Κουφοντίνα. Ενδεικτικά παραθέτω από την ειδησεογραφία:

· Σκληρή κριτική άσκησε στην απόφαση του οίκου Λιβάνη να εκδώσει το βιβλίο του Δημήτρη Κουφοντίνα ο δήμαρχος Καρπενησίου, Κώστας Μπακογιάννης, γιος του δολοφονηθέντος από τη 17 Νοέμβρη Παύλου Μπακογιάννη. Μιλώντας για το βιβλίο ο κύριος Μπακογιάννης είπε στο Mega ότι "κάποιοι με μόνο γνώμονα το κέρδος εκμεταλλεύονται το αίμα αθώων ανθρώπων".

• Σκληρά λόγια για την απόφαση μεγάλου εκδοτικού οίκου να εκδώσει το βιβλίο του Δημήτρη Κουφοντίνα χρησιμοποίησε, μιλώντας στον ΣΚΑΪ και το Σαββατοκύριακο με Δράση, η Ντόρα Μπακογιάννη, απορρίπτοντας παράλληλα κάθε έννοια πως το βιβλίο του μέλους της «17Ν» είναι μέσο διακίνησης ιδεών…Αναφερόμενη συγκεκριμένα στο Δημήτρη Κουφοντίνα, η κ. Μπακογιάννη σημείωσε πως άνθρωποι που «πατάνε στο αίμα των θυμάτων και παριστάνουν τους δημοκράτες» είναι «οι πιο ακραίοι φασίστες».
  
• κ.λπ.
  

Καταμετρώ 10δες παρεμβάσεις (μέχρι τώρα) των 2 πολιτευόμενων μελών της οικογένειας Μπακογιάννη στα ΜΜΕ και μια ακτιβίστικη παρέμβαση του γιού Μομφεράτου. Συνολικά η «17 Ν» δολοφόνησε 23 άτομα, Έλληνες και ξένους. Κανείς άλλος από αυτό το πραγματικά πικραμένο πλήθος δεν αγκαζάρησε τις καρέκλες των τηλεπαράθυρων. Δεν νομίζω ότι η μάννα Αξαρλιάν πόνεσε λιγότερο, ανεξάρτητα με την άποψη που έχει ο καθένας όσον αφορά τις πολιτικές, αλλά και τις ποινικές πτυχές της υπόθεσης. Προσωπικά μάλιστα πιστεύω ότι άτομα και της απέναντι όχθης που παρενέβησαν και τώρα και στο παρελθόν, βασικά επιζητούν και αυτά κάποια λεπτά δημοσιότητας. Το αρχικό ερώτημα λοιπόν τώρα επανέρχεται επί συγκεκριμένου. Οι εκδηλώσεις αυτές έχουν χαρακτηριστικά «παθολογικού» πένθους ή πρόκειται για κάτι άλλο.

Νομίζω το δεύτερο (ευτυχώς). Μια προσεκτική και διεισδυτική ματιά στις προαναφερθείσες περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσει στην αποκάλυψη των βαθύτερων αιτίων της πρόσφατης αυτής συμπεριφοράς και αυτά είναι οι επερχόμενες εκλογές του Μαΐου 2014. Υπενθυμίζω ότι ο Κώστας Μπακογιάννης είναι υποψήφιος Περιφερειάρχης για τη Στερεά Ελλάδα. Τα πράγματα δεν είναι τόσο άσχημα λοιπόν.

Ή ΜΗΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΧΕΙΡΟΤΕΡΑ ΕΠΕΙΔΗ ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΟ.

Γίνεται εργαλείο που ανασύρεται από το χρονοντούλαπο της ιστορίας για να χρησιμοποιηθεί όπου εκτιμάται ότι μπορεί να χρησιμεύσει. Γίνεται εργαλείο «μνήμης που χρησιμοποιείται για να ερμηνεύσει και να εξυπηρετήσει σύγχρονες σκοπιμότητες και ανάγκες», όπως χαρακτηριστικά περιγράφει παρόμοιες συμπεριφορές ο έγκριτος ιστορικός Χ. Φλάισερ στο εξαιρετικό βιβλίο του «Οι πόλεμοι της μνήμης». Ο ιστορικός Α. Λιάκος γράφει για τη Δημόσια Ιστορία ότι «καθώς μεταβάλλεται το εκάστοτε παρόν, μεταβάλλεται μαζί και το εκάστοτε παρελθόν, γιατί μεταβάλλονται τα ζητούμενα της ιστορίας».

Η ΚΑΤΑΧΡΗΣΤΙΚΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ ΓΙΑ ΕΠΙΚΑΙΡΕΣ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΕΣ ΕΙΝΑΙ ΔΕΙΓΜΑ ΕΛΛΕΙΨΗΣ ΣΕΒΑΣΜΟΥ (ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ) ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑΣ (ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΡΗΣΤΕΣ). ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΗ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΑΠΟ ΟΛΟΥΣ.