Ο Γιώργος Μόσχος καταρρίπτει το μύθο για τη διάσωση του λιμανιού της Πάτρας

Στο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε με επιτυχία στην αίθουσα  Σάκης Καράγιωργας ΙΙ του Παντείου Πανεπιστημίου από τις 19 έως τις 23 Νοεμβρίου με συμμετέχουσες 86 προσωπικότητες από τον χώρο της νεώτερης Ιστορίας και πλήθος φοιτητών, υπό τον τίτλο «Από την Απελευθέρωση στα Δεκεμβριανά», συμμετείχε από την Πάτρα ο συγγραφέας-ερευνητής Γιώργος Μόσχος, ο οποίος μίλησε με θέμα «Ο μύθος για τη διάσωση του λιμανιού της Πάτρας»

Στην ομιλία του ο ομιλητής τεκμηριωμένα κατέρριψε τον μύθο που είχε κατασκευαστεί και επιζούσε επί επτά δεκαετίες, ο οποίος ήθελε η διάσωση του λιμανιού να έχει προέλθει από τον χώρο της εθνικόφρονας παράταξης της πόλης, αναδεικνύοντας μάλιστα πρόσωπο το οποίο ουδέποτε υπεστήριξε την άποψη που με το ζόρι του είχαν βάλει στο στόμα.

Συγκεκριμένα ο Γιώργος Μόσχος μιλώντας στην κατάμεστη κόσμου αίθουσα και αναφερόμενος προς τους συνέδρους του Παντείου υποστήριξε τα παρακάτω:

«Το χάραμα της απελευθέρωσης βρήκε άθικτο, τουλάχιστον το λιμάνι της Πάτρας, εκτός μικρών καταστροφών που δημιουργήθηκαν στο κάτω μέρος του μόλου της Αγ. Νικολάου σε τέσσερα σημεία εκατέρωθεν αυτού, κοντά στο φάρο.

Χάρις στην διαμεσολάβηση του Σουηδού Χανς Ερενστρώλε, αντιπροσώπου επικεφαλής του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, υπευθύνου για τους νομούς Αχαϊοήλιδος και Αιτωλοακαρνανίας, διεσώθησαν τα κρηπιδώματα του λιμανιού της Πάτρας, παρά το γεγονός ότι ήσαν υπονομευμένα με εκρηκτικά.

Από ημερών, ο Ερενστρώλε, προφανώς ειδοποιημένος από τους Βρετανούς που είχαν επαφή με την εργαζόμενη στο αρχηγείο του Αλεξάντερ  Μάγκνους, Δήμητρα Μητροπούλου, η οποία τους ειδοποίησε ότι βλέπει ψηλά από το κτίριο του Λιμεναρχείου, Διοικητήριο του Μάγκνους,  να γίνεται προεργασία, (συνέντευξη στον δημοσιογράφο Σάκη Μπονέλη, σε επετειακή εκπομπή της ΕΡΤ Πάτρας) είχε αποσπάσει την υπόσχεση του Γερμανού πλοιάρχου Αλεξάντερ Μάγκνους, ναυτικού διοικητή Δυτ. Ελλάδος, ο οποίος βλέποντας την κατάρρευση της ναζιστικής Γερμανίας και κρίνοντας ανώφελη την καταστροφή πήρε την ευθύνη και παρά την αντίθετη διαταγή της Διοίκησης της Αθήνας έδωσε εντολή στον Αυστριακό Ντόνικ, υπαξιωματικό του Λιμένος, υπεύθυνο έναντι του Μάγκνους, με την χρήση μικρής βενζινακάτου, να κάνει επιλεκτικές ανατινάξεις κρηπιδωμάτων, έκτασης ολίγων μέτρων αριστερά και δεξιά του μόλου της οδού Αγ. Νικολάου, λίγα μέτρα πριν τον φάρο, που υπήρξε στο τέρμα του, καθώς και του γερανού που βρισκόταν κοντά στον γαλλικό μόλο, στο νότιο μέρος της προκυμαίας.

Σε αυτήν την απόφαση συνέτεινε και η πίεση του ΕΛΑΣ, προς τον αντιπρόσωπο του ΔΕΣ, καθώς δεν επιθυμούσε να μπει νικητής σε μία Πάτρα κατεστραμμένη! Αλλά και η ευθύνη που βάραινε τον Μάγκνους, καθώς είχε κηρυχθεί εγκληματίας πολέμου από τους Συμμάχους, μετά τον απαγχονισμό αμάχων στις 9 Μαΐου 1944, στα πεύκα των Ψηλαλωνίων

Ο Ντόνικ μετά από αυτή την πράξη προτίμησε να παραδοθεί στους συμμάχους, αργοπορώντας να επιβιβασθεί στο πλωτό που βρισκόταν στην προβλήτα του Ρίου και που χρησίμευε για την παραλαβή των τελευταίων γερμανικών δυνάμεων από το Ρίο και την μεταφορά τους στην Ιτέα. (Ημέρα Πατρών, 3 Οκτωβρίου 2001).

Για την σωτηρία του λιμανιού έχουν γραφτεί αρκετά άλλα, που όμως εμφανώς έχουν το στίγμα της προσωπικής προβολής, της μυθοπλασίας ή της σκοπιμότητας. Όπως για παράδειγμα ότι ο πλοηγός Ηλίας Μιχαλόπουλος το διέσωσε, που ωστόσο ο ίδιος δεν το ισχυρίστηκε ποτέ. Ακόμη, προς τιμήν του Ηλ. Μιχαλόπουλου (καταγωγή του από το Γαλαξίδι) ο ΙΟΠ έχει καθιερώσει καλοκαιρινό ιστιοπλοϊκό αγώνα με τον τίτλο «Αγώνας Μιχαλόπουλου». Ή ότι διέσωσε το Φάρο του λιμανιού 15χρονος που έκοψε το φυτίλι των εκρηκτικών. (Π. Φούντης, Ο μικρός σαμποτέρ της Κατοχής 1941-1944 σελ. XIII, Μay Εdition, Αθήνα 2011).

Την Δευτέρα 12 Οκτωβρίου 2009 ο συνταξιούχος πλοίαρχος του Εμπορικού Ναυτικού Παναγ. Γεωργόπουλος, πρόεδρος σήμερα της ΕΣΔΙΑ ν. Αχαΐας, αφηγείται -όπως του τα διηγήθηκε ο ίδιος ο Ερενστρώλε, με τον οποίο είχε στενή φιλική σχέση- τα παρακάτω:

«Στην επίσημη έκθεσή του προς την Κυβέρνηση Εθνικού Συνασπισμού, που γράφτηκε αμέσως μετά την απελευθέρωση της Πάτρας, δια χειρός Αχιλλέως Γεροκωστόπουλου, ο οποίος ήταν γραμματέας του 17μελούς κλιμακίου του  Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην Πάτρα, συντεταγμένη ημερολογιακά στην αγγλική γλώσσα, για την περίοδο από Μάιο μέχρι Οκτώβριο 1944 ο Ερενστρώλε αναφέρει:

»Ενημερώθηκα από μία αυθεντική και έγκυρη γερμανική πηγή (σ.σ.: εννοεί τον Μάγκνους, που για ευνόητους λόγους δεν τον αναφέρει, καθώς ήταν υπό περιορισμό από αξιωματικούς των Ες Ες στο ξενοδοχείο "Σέσιλ") πως η απόφαση που αρχικά είχε ληφθεί, ήταν να καταστραφεί το λιμάνι, αλλά τελικά δεν θα ανατιναζόταν και ότι θα πραγματοποιούντο μόνον, κατόπιν εικονικής τήρησης εντολών, μερικές καταστροφές μικρής και περιορισμένης σημασίας». (Official Report: σελ. 30, 31 της 3 Οκτωβρίου 1944, ώρα 14.00).

«Τα παραπάνω επιβεβαιώνει σε μαγνητοφωνημένη συζήτηση μαζί μου ο χειριστής ναυτικός της βενζινακάτου του λιμανιού της Πάτρας, κατά την περίοδο της Κατοχής, Κωνστ. Βασιλείου, που μαζί με τον υπαξιωματικό Ντόνικ προέβησαν στις παραπάνω μικρές εικονικές καταστροφές, σύμφωνα με τις οδηγίες του Αλεξ. Μάγκνους».

Αυτά λέει ο Παναγ. Γεωργόπουλος και σημειώστε ακόμη, ότι οι ανατινάξεις ξεκίνησαν στις 4.10 π.μ. της 4 Οκτωβρίου 44, με την χρήση βραδύκαφτων θρυαλλίδων, που έβαζαν χωριστά σε κάθε υπονομευμένο φρεάτιο και άναβαν ενώ στην συνέχεια απομακρύνονταν με την άκατο στην οποία ήσαν επιβιβασμένοι. Πλησίαζαν και άρχιζαν την επόμενη ανατίναξη.

Τους Βασιλείου και Ντόνικ συνεπικουρούσαν και δύο Ιταλοί φασίστες του λιμανιού, από αυτούς που τάχθηκαν στην υπηρεσία των Γερμανών μετά την συνθηκολόγηση.

Αυτή η διαδικασία τους πήρε αρκετό χρόνο και έτσι μετά την τέταρτη ανατίναξη, ώρα 5.30 π.μ. ο Ντόνικ προφασιζόμενος ότι θα εγκλωβίζονταν οι ομοχειρίες των αντιαεροπορικών πυροβόλων που ήταν εγκατεστημένες στα δύο άκρα του κυματοθραύστη Πάτρας, διέκοψε τις ανατινάξεις και πήγαν εσπευσμένα για την διάσωσή των. Τους μετέφεραν στο ρυμουλκό «Ουρανός» για να φύγουν μαζί με την φρουρά του Ρίου, δεδομένου ότι η Πάτρα είχε αδειάσει από Γερμανούς. Οι δύο Ιταλοί δεν ακολούθησαν. Παραδόθηκαν στην Πάτρα. Ο Ντόνικ παραδόθηκε σε αντάρτικη ομάδα στο Ρίο και από κει οι αντάρτες τον προώθησαν στους Εγγλέζους.

Είχε προηγηθεί σύσκεψη των επιτελών της γερμανικής διοίκησης στο ξενοδοχείο «Σέσιλ» Πάτρας, υπό τον λοχαγό Χέιν -στον οποίο είχε παραδώσει την διοίκηση της φρουράς ο Αλ. Μάγκνους, κατ' επιταγήν της Αθήνας- με τους αξιωματικούς Ματέι, Τόρκε, Κοχ όπου είχε αποφασιστεί να ξεκινήσουν αμέσως προεργασίες για την ανατίναξη των μόλων Γούναρη, Αγ. Νικολάου, Τριάντη, με την εποπτεία του λιμενάρχη Κνετ και την ευθύνη του υπαξιωματικού Ντονικ, μη γνωρίζοντας ωστόσο ότι ο τελευταίος ενεργούσε σύμφωνα με τις επιταγές του απαλλαγμένου καθηκόντων ναυάρχου Μάγκνους.

Από την 1η  Οκτωβρίου 44, μία ημέρα πριν το ξεκίνημα των μαχών, ο Μάγνους είχε τεθεί υπό επιτήρηση από την ανώτατη ηγεσία, που δύο αξιωματικοί της, ένας του Ναυτικού κι άλλος των Ες Ες, είχαν έρθει με υδροπλάνο στο λιμάνι Πάτρας και του αφαίρεσαν την διοίκηση. Αυτήν την ανέθεσαν στον λοχαγό των Ες Ες Χέιν (Henn). Ήταν ο αξιωματικός που είχε εμποδίσει τους συναδέλφους του να συνθηκολογήσουν, όπως ζητούσαν όλες τις προηγούμενες ημέρες, που ένοιωθαν εγκαταλελειμμένοι στην Πάτρα από την ανώτατη ηγεσία και πληροφορίες έφεραν τον Μάγκνους να είναι θετικός στο αίτημά τους. Έτσι αυτός με τον πρώτο υπασπιστή του τέθηκαν υπό φρούρηση στο ξενοδοχείο «Σέσιλ».

Όταν ο Χ. Ερενστρώλε συνάντησε στο αρχηγείο του, στο Λιμεναρχείο, τον Μάγκνους στις 10 π.μ. της 2 Οκτωβρίου, που άρχισαν οι μάχες, μετά από πεντάωρη παραμονή του σε αυτό, ο ναύαρχος του ζήτησε να παραμείνει ακόμη, διότι ίσως χρειασθεί τις υπηρεσίες του. Στην πρόταση του Ερενστρώλε να προστατεύσει αυτόν και τον υπασπιστή του στην οικία του, η απάντηση του ναυάρχου ήταν ότι βρίσκεται υπό περιορισμό και αναμένει την παραπομπή του σε στρατοδικείο στο Βερολίνο. Ο δε υπασπιστής του, έδειξε προς την σκάλα, που την φύλαγαν τέσσερις φρουροί των Ες Ες.

Την επόμενη ημέρα 3 Οκτώβρη, σε άλλη συνάντηση στο ξενοδοχείο «Σέσιλ», που βρίσκεται απέναντι, διαβεβαίωσε τον αντιπρόσωπο του ΔΕΣ ότι έχει μεριμνήσει ώστε να μην καταστραφεί το λιμάνι, σύμφωνα με την προτροπή Ερενστρώλε!

Το ότι δεν ισχύουν τα όσα ανιστόρητα αποτυπώθηκαν στο πέτρινο μνημείο, που πριν αρκετά χρόνια στήθηκε από την τότε λιμενική Αρχή στην αρχή του μόλου των Πατρών, υποστηρίζονται από τον ίδιο, τον Ηλ. Μιχαλόπουλο, στις 9 Οκτωβρίου 1944, στην εφημερίδα «Απογευματινή» Πατρών, η οποία υπό τον τίτλο «Αι υπηρεσίαι του κ. Ηλία Μιχαλόπουλου» αναφέρει, μεταξύ άλλων, τούτα:

«Ο αρχιπλοηγός κ. Ηλίας Μιχαλόπουλος παρεκάλεσε ημάς να εξηγήσομεν, προκειμένω περί της διασώσεως του λιμένος των Πατρών ότι, αυτός έπραξε απλώς το καθήκον του και ότι: "Η διάσωσις του λιμένος οφείλεται εις τους αντάρτας, οι οποίοι με αυτοθυσίαν εμπόδισαν τους Γερμανούς από του να καταστρέψουν τούτον."».

Ακόμη, στην εφημερίδα «Νεολόγος» Πατρών, φύλλο της 13 Σεπτεμβρίου 44, τρεις εβδομάδες πριν την έναρξη των μαχών της Πάτρας, αναγράφεται η παρακάτω γνωστοποίηση:

«Φέρομεν εις γνώσιν του Πατραϊκού λαού ότι κατόπιν συντόνων και ειλικρινών ενεργειών του πλοιάρχου του Πολ. Ναυτικού κ. Μάγνους ουδεμία ανατίναξις λιμενικών έργων ή κτιρίων θέλει γίνει, εφ' όσον ο λαός της πόλεως των Πατρών παραμείνει νομιμόφρων».

Πάντως από το προσωπικό αρχείο του Ερενστρώλε φαίνεται να είχε ενημερωθεί από τις 18 Σεπτεμβρίου 1944 απ' τον Μάγκνους για τον κίνδυνο ανατίναξης του λιμανιού.

Αλλά και ο Μιχ. Μιχαλόπουλος (σ.σ.: πρόκειται περί συνωνυμίας), υπάλληλος τότε του ναυτιλιακού γραφείου «Μόρφυ» και συνεργάτης στην Πάτρα του πράκτορα του ΣΜΑ Βαγγ. Ανδρουλάκη, την εποχή εκείνη, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Πελοπόννησος» Πατρών, στις 27 Οκτωβρίου 2002, αναφερόμενος στον Πατρινό πλοηγό που υποτίθεται ότι ήταν αυτός που έσωσε το λιμάνι από καταστροφή, λέει τα παρακάτω:

«Μου έλεγε συχνά για τα όσα είχε κάνει στην διάρκεια της Κατοχής. Ποτέ όμως δεν μου είπε κάτι για την ανατίναξη του λιμανιού».

Σημειώνω ότι ο πλοηγός στον οποίο αναφέρεται, υπήρξε τελευταία προς την απελευθέρωση, συνεργάτης των Βρετανών και σε δημοσίευμα της εφημερίδας «Νεολόγος» Πατρών, στις 10 Οκτωβρίου 44, φέρεται να δήλωσε: «.Έκαμα το καθήκον μου και τίποτε περισσότερο.».

Και πάλι καμία αναφορά εκ μέρους του περί διάσωσης του λιμανιού. Κι αυτό διότι δεν υπήρξε τέτοια. Απλώς στα επόμενα χρόνια, ανιστόρητοι, όπως προανέφερα, κατασκεύασαν μύθο για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας. Μια ματιά στο αρχείο Ερενστρώλε που βρίσκεται στην κατοχή της Εταιρείας Συλλογής Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων ν. Αχαΐας 1940-1974, αποδεικνύει του λόγου το αληθές.

Επίσης διαφωτιστικά είναι τα όσα αναφέρονται στην εφημερίδα «Το Βήμα» που δημοσίευσε σε συνέχειες τον Μάιο του 1946 τις αναμνήσεις του Χ. Ερενστρώλε από την χώρα μας, που στο μεταξύ είχαν γίνει βιβλίο τον αυτό χρόνο από τον ίδιο στην Σουηδία, υπό τον τίτλο Μεσολαβητής στην Ελλάδα, στα σουηδικά. "fredsmaklare I Grekland".

Σε αυτές φαίνεται πως ο Μάγκνους διερμηνεύοντας τα αισθήματα των αξιωματικών του επιτελείου του που ήθελαν να παραδοθούν, ήρθε σε συνεννόηση με τον Ερενστρώλε.

Ο Χ. Ερενστρώλε είχε έλθει στην Ελλάδα στις 7 Φεβρουαρίου 44 και έφυγε στις 15 Δεκεμβρίου 44.

Για την φιλανθρωπική προσφορά του, ο λαός μας έδωσε στον Χανς Ερενστρώλε το προσωνύμιο «Λευκός Άγγελος». (Εφημερίδα Νεολόγος Πατρών της 30 Σεπτεμβρίου 1944). Μεσολάβησε στις διαπραγματεύσεις του ΕΛΑΣ και των Άγγλων με τους επικεφαλής της γερμανικής Διοίκησης, τόσο κατά την διάρκεια της Κατοχής όσο και κατά τις ημέρες που προηγήθηκαν των τριήμερων μαχών της απελευθέρωσης.

Οι δυνάμεις που εισήλθαν το χάραμα στο λιμάνι, την ημέρα της απελευθέρωσης, ήσαν ανταρτοεπονίτες, μέλη της Υποδειγματικής Ομάδας ΕΠΟΝ της 8ης Ταξιαρχίας του 12ου Συντάγματος ΕΛΑΣ, οι οποίοι προήρχοντο από το Αίγιο, το οποίο είχε απελευθερωθεί από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, υπό τον καπετάνιο του 12ου Συντάγμ. Πάνο Κοντόγκωνα, από τις 19 Σεπτεμβρίου 44.

Αυτή η Υποδειγματική Ομάδα ήρθε από τα ορεινά της Αιγιαλείας στις ανατολικές παρυφές της Πάτρας και μέσω της κοινότητας Οβρυάς που την κατείχαν οι δυνάμεις της 8ης Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ, πέρασε κυκλικά, νότια στον παραλιακό δρόμο των Ιτεών. Εκεί συναντήθηκε με το βρετανικό άγημα του αντισυνταγματάρχη, 26ετή κόμη Τζωρτζ Τζέλικο, διορισμένου από τις 29 Σεπτεμβρίου 44 εκ μέρους του Ανωτάτου Αρχηγείου και της Διοίκησης Χερσαίων Δυνάμεων Αδριατικής, ως διοικητή των Συμμαχικών Δυνάμεων ΒΔ Πελοποννήσου.

Προχωρώντας λοιπόν βόρεια, προς την Πάτρα, από την παραλιακή οδό κι ενώ είχαν βληθεί από τις γερμανικές κανονιοφόρους, τα βρετανικά τζιπ, φθάνουν με την ακολουθία των ΕΠΟΝιτών μέχρι τον ναό του Αγ. Ανδρέα. Το χάραμα της 4 Οκτωβρίου 44, που οι Γερμανοί αποχωρούν, οι Βρετανοί ακολουθώντας την οδό Όθωνος-Αμαλίας συνεχίζουν την καταδίωξή τους μέχρι την παραλία της κοινότητας Ρίου, από την οποία διαπεραιώνονταν στις ακτές της Στερεάς, στην Ιτέα, το απόγευμα αυτής της ημέρας, και η εκεί φρουρά των ναζί.

Η Υποδειγματική Ομάδα της ΕΠΟΝ, από τον Άγ. Ανδρέα εισέρχεται στο λιμάνι. Μεταξύ της Ομάδας αυτής ήταν και ο αγωνιστής Γιώργος Τσάμης, οποίος σε βιντεοσκοπημένη συνέντευξή του για την ΕΣΔΙΑ που ελήφθη στις 22 Αυγούστου 06 στο ξενοδοχείο «Χελμός» της Κλειτορίας, είπε μεταξύ άλλων:

«Ήταν χάραμα και φώτιζε το πρώτο φως της ημέρας, όταν στις 4 Οκτωβρίου μπήκαμε στο λιμάνι και από κει ανεβήκαμε στην οδό Αγ. Ανδρέου και πήγαμε στην ιταλική Σχολή στην Ρήγα Φεραίου όπου μείναμε, μαζί με πολλούς άλλους αντάρτες. Όταν μπήκαμε στο λιμάνι από την Γούναρη, είδαμε καλώδια πεσμένα στο δρόμο, στην παραλία. Από την αντάρτικη Διοίκηση, μόλις μπαίναμε, μας είπαν να προσέχουμε μην μπλεχτούν στα πόδια μας».

Σημειώνω ότι τα καλώδια αυτά πρέπει να ήταν του κινητού γερανού που βρισκόταν στην προβλήτα από τον μόλο Αγ. Νικολάου έως τον Γαλλικό μόλο, τον οποίο γερανό επιλεκτικά ανατίναξε ο Αυστριακός υπαξιωματικός Ντόνικ, κατ' εντολή του Μάγκνους, μαζί με τα τέσσερα φρεάτια στα κρηπιδώματα, δεξιά και αριστερά του Φάρου, που βρισκόταν στο κάτω μέρος του κεντρικού μόλου Αγ. Νικολάου.

Και ο Γ. Τσάμης συνεχίζει:

«Είδα φρεάτια βάθους ένα μέτρου και πλάτους ένα επί δυο γεμάτα δυναμίτες και μέσα τους είχαν καλώδια που από κάπου ξεκινούσαν. Τα φρεάτια δεν ήταν σκεπασμένα και έτσι τα είδαμε. Μόλις ξημέρωσε καλά, ο ΕΛΑΣ έδωσε διαταγή και εργάτες άδειασαν τα φρεάτια από τους δυναμίτες. Κατόπιν οι εργάτες τα φόρτωσαν σε καΐκι, μετά μπήκαμε και εμείς μέσα και τραβήξαμε για το έξω μέρος του κυματοθραύστη. Εκεί επιτηρήσαμε που άδειασαν τους δυναμίτες στην θάλασσα οι εργάτες, μήπως και συμβεί κλοπή τους».

Σε ερώτηση ως μέλος της πρώτης αντάρτικης ομάδας που μπήκε στο λιμάνι, εάν άκουσε κάτι για κάποιον πλοηγό, ότι έκοψε τα καλώδια των φρεατίων και δεν ανατινάχτηκε το λιμάνι, η απάντησή του ήταν αρνητική.

«Όχι, δεν άκουσα τίποτε τέτοιο. Όλος ο κόσμος τότε έλεγε ότι το λιμάνι το έσωσε το ΕΑΜ».

Αλλά και ο Σπύρος Μπαλογιάννης, αντάρτης του 12ου Συντ. ΕΛΑΣ, που πολέμησε στις μάχες της Πάτρας, από τις 2 έως τις 4 Οκτώβρη, μετείχε στην ίδια συνέντευξη και θυμάται:

«Σε συζητήσεις που είχαμε, ακούγαμε ότι η Οργάνωση έσωσε το λιμάνι».

Η Πάτρα καταλήφθηκε στις 26 Απριλίου 1941 από τους ναζί, όταν ο στρατηγός Καραβοκύρης και τυπικά την παρέδωσε. Απελευθερώθηκε στις 4 Οκτώβρη 1944.

Τις ημέρες των μαχών και λίγο αργότερα, καταγράφηκαν στο Ληξιαρχείο του Δήμου Πατρέων 29 Θάνατοι αμάχων από γερμανικά πυρά.

Ένας θάνατος του 12ου Συντάγματος, ο λοχίας Γεώργιος Ράμμος.

Ένας θάνατος ΕΠΟΝίτη, του Ορέστη Βασιλακόπουλου.

25 θάνατοι Γερμανών. Γι αυτούς στοιχεία άλλα δεν υπάρχουν.

Ωστόσο μέχρι την απελευθέρωση είχαν προηγηθεί:

222 εκτελέσεις διά τυφεκισμών και απαγχονισμών.

70 βίαιοι θάνατοι από επεισόδια μέσα στην Πάτρα, που κατέληγαν μετά από νυχτερινές εξόδους κυρίως για αντιστασιακές ενέργειες.

Και τέλος πάνω από 3.500 θάνατοι λόγω πείνας και ασθενειών απορρέουσες από αυτήν».