Οι Εβραίοι στην Πάτρα στο πέρασμα των χρόνων

Η Φραγκοκρατία, ήταν για την εβραϊκή Κοινότητα των Πατρών, περίοδος ιδιαίτερης ακμής.

Κύριες ασχολίες των Εβραίων ήταν το εμπόριο, η βιοτεχνία, οι βαφές υφασμάτων, αλλά και οι επιστήμες, ιδίως η ιατρική. Τα εβραϊκά καταστήματα ήσαν κυρίως στην παραλιακή συνοικία Τσιβδί, που εκτείνετο από το ναό του Αγίου Ανδρέα μέχρι  την οδό Δημ. Γούναρη και μεταξύ των επαγγελμάτων που ασκούσαν, ήταν και του αργυραμοιβού. Από τη δραστηριότητά τους αυτή φαίνεται να προήλθε η ονομασία Τσιβδί, από το Κίβδοι (Τσίβδοι) – Κίβδηλοι, Κιβδείον – Τσιβδί, η οποία διατηρείται μέχρι σήμερα, διότι πολλές φορές έδιναν σ’ αυτούς με τους οποίους συναλλάσσονταν, κίβδηλα νομίσματα, που κυκλοφορούσαν συστηματικά κατά το Μεσαίωνα Κατ’ άλλους, η λέξη Τσιβδί είναι μεσαιωνική κεντροευρωπαϊκή προφορά της λέξης Ιουδαίος και υπονοεί εβραϊκή συνοικία.

Η ύπαρξη του παλαιού εβραϊκού νεκροταφείου, στην περιοχή «Εβραιομνήματα», ήταν γνωστή μόνο στους περιοίκους και σε πολύ λίγους πατρινούς, μέχρι το 1905 που ανασυγκροτήθηκε η εβραϊκή Κοινότητα των Πατρών. Οι περισσότερες ταφικές στήλες είχαν λεηλατηθεί και χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά.

Κατά τον 16ο αιώνα, την εβραϊκή Κοινότητα των Πατρών την αποτελούσαν Ρωμανιώτες (ελληνόφωνοι), Σικελοί, Σεφαραδίτες (Ισπανοεβραίοι) και Ιταλιώτες από την Απουλία. Η πόλη προσέφερε στους Εβραίους κλίμα ανεκτικότητας και οικονομικής σταθερότητας, στα πλαίσια σχεδίου της οθωμανικής αυτοκρατορίας, για την ενίσχυση πόλεων που είχαν αποδυναμωθεί πληθυσμιακά, συνεπεία κατακτήσεων, πολέμων και επιδημιών. Η παρουσία τους γέμιζε τους δρόμους με τη δημιουργικότητά τους, η οποία αναστέλετο από την Παρασκευή το απόγευμα, μία ώρα πριν τη δύση του ηλίου, μέχρι το Σάββατο, κατά τη διάρκεια του «Σαμπάτ». Οι κατοικίες τους (Εβραιομαχαλάς), ήσαν στο Κάστρο, στην περιοχή Βλατερού–Αγιαλεξιώτισσας, εξ ου και η ονομασία της βορειοανατολικής πύλης του «Εβραϊκή».

Περί τα τέλη του 1580, οι Εβραίοι των Πατρών έφθασαν τους 1.500, δηλαδή ήσαν περίπου το 1/3 του πληθυσμού της πόλης, στην οποία λειτουργούσαν τέσσερες Συναγωγές. Η μία ήταν των αυτοχθόνων Ρωμανιωτών (Γρέγων) Εβραίων (ελληνική), ενώ οι Ισπανοεβραίοι (Σεφαραδίμ) και οι Εβραίοι της Βόρειας Ευρώπης (Ασκεναζίμ), διατηρούσαν ανεξάρτητους χώρους λατρείας.

Η μεγαλύτερη Συναγωγή ήταν στο 11ο οικοδομικό τετράγωνο της Άνω πόλης (Γερμανού – Λόντου – Παντοκράτορος).

Κατά τον 17ο αιώνα, η εβραϊκή παροικία των Πατρών έφθασε σε μεγάλη ακμή, ιδίως πνευματική .Την ύπαρξη πολλών Εβραίων στην Πάτρα, κατά τον 17ο αιώνα, βεβαιώνει και ο Τούρκος περιηγητής Evliyâ Çelebi, που πέρασε από την πόλη το 1668, ο οποίος μας πληροφορεί ότι εργάζονταν ως υπάλληλοι του τελωνείου ή φύλακες των φράγκικων καραβιών που ήσαν στο λιμάνι, ότι σύχναζαν σ’ ένα από τα χάνια της Άνω πόλης και ότι οι περισσότεροι από αυτούς ασκούσαν το επάγγελμα του ταβερνιάρη και του πραγματευτή.

Οι Jacob Spon και George Wheler, στην κοινή έκδοση του«Οδοιπορικού» τους (Voyage d’ Italie, de Dalmatie, de Grèce et du Levant fait aux années 1675 et 1676 … Amsterdam 1679), σημειώνουν ότι το 1676, που επισκέφθηκαν την Πάτρα, είχε 5.000 κατοίκους, ότι οι Εβραίοι αποτελούσαν το 1/3 του πληθυσμού της πόλης, ότι είχαν ανεξάρτητη διοίκηση (Δημογεροντία) και ότι διατηρούσαν τέσσερες Συναγωγές, από τις οποίες η μεγαλύτερη βρισκόταν στο 11ο τετράγωνο.

Κατά την Ενετοκρατία (Ιούλιος 1687–Σεπτέμβριος 1715), λόγω του πολέμου, αρκετοί Εβραίοι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στη Θεσσαλονίκη και τη Λάρισα και η εβραϊκή Κοινότητα των Πατρών παρήκμασε. Πολλοί από αυτούς επέστρεψαν με την αποκατάσταση της τουρκικής κυριαρχίας (1715).

Στην Πάτρα, σύμφωνα με γαλλική προξενική έκθεση του Μαρτίου 1751, όλο το εισαγωγικό εμπόριο από το λιμάνι, στα μέσα του 18ου αιώνα, το διεξήγαγε ένας εβραϊκός εμπορικός οίκος, ο μόνος που υπήρχε στην πόλη. Όταν έφθαναν στο λιμάνι τα ξένα εμπορεύματα, οι Εβραίοι έμποροι τα παραλάμβαναν, για να τα διοχετεύσουν στην εσωτερική αγορά.

Το 1756 έπληξε την Πάτρα επιδημία πανώλης, κατά την οποία έχασαν τη ζωή τους πολλοί κάτοικοι και ο εβραϊκός πληθυσμός αποδεκατίστηκε. Μόλις εκδηλώθηκε η επιδημία, οι Τούρκοι έσπευσαν να τους περιορίσουν στην περίκλειστη ρυπαρή συνοικία τους, με συνέπεια να εξολοθρευθούν οι περισσότεροι από το μίασμα και την πείνα. Για να ελέγχονται αποτελεσματικότερα, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, ήσαν υποχρεωμένοι να διαβιούν σε ξεχωριστή συνοικία. Η υποχρέωση αυτή αργότερα μετατράπηκε σε απαγόρευση, ακόμα και να παραβιάζουν τις πύλες των οριοθετημένων συνοικιών τους, που ονομάστηκαν Ghetto (χυτήριο), από την ομώνυμη τοποθεσία της Βενετίας, όπου το 1516, ιδρύθηκε η πρώτη περιτοιχισμένη εβραϊκή συνοικία. Βέβαια οι Εβραίοι των Πατρών, όπως μαρτυρείται, κατοικούσαν σε περίκλειστη συνοικία στο τέρμα της οδού Παντοκράτορος, από την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Επιδημία πανώλης, που αποδεκάτισε τον πληθυσμό, εκδηλώθηκε στην περιοχή των Πατρών και το 1728, η οποία επεκτάθηκε στην υπόλοιπη Πελοπόννησο και την Αττική. Από αυτούς που επέζησαν, από την επιδημία του 1756, οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στη Ναύπακτο. Αργότερα διελύθη και η Συναγωγή και έκτοτε η Κοινότητα ακολούθησε φθίνουσα πορεία. Απέμειναν στην Πάτρα μόνο 1.000 χριστιανικές οικογένειες, 250 τουρκικές και 20 εβραϊκές. Μεγάλο πλήγμα για τον πληθυσμό των Πατρών ήταν και ο σεισμός του 1785.

Κατά τον Τριανταφύλλου (Ιστορικό Λεξικό … στηλ.1372), χωρίς να μνημονεύεται η πηγή, προς τα τέλη του 18ου αιώνα, όσοι λίγοι Εβραίοι είχαν απομείνει στην Πάτρα, μετοίκησαν, κατά το πλείστον, στη Ναύπακτο. Όμως η Ναύπακτος, μετά την επανάσταση του Ορλώφ (1770) και τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), περιέπεσε σε οικονομικό μαρασμό και απομόνωση, ενώ αναδείχθηκαν ως εμπορικά και ναυτικά κέντρα το Αιτωλικό, το Μεσολόγγι και το Γαλαξείδι.

Το 1905 επανασυγκροτήθηκε η Ισραηλιτική Κοινότητα Πατρών, η οποία είχε διαλυθεί κατά την επανάσταση. Από τους ιδρυτάς της ήταν ο Μάρκος Ηλ. Βελλέλης, αργυραμοιβός, ο οποίος πέθανε στην Πάτρα στις 18.8.1951.

Στην πλειοψηφία τους, οι Εβραίοι που μετοίκησαν στην Πάτρα, ήσαν απόγονοι ελληνόφωνων Ισπανοεβραίων Σεφαραδιτών και Ιταλιωτών από την Απουλία. Σύμφωνα με μαρτυρία του Βίκτορα Βιτάλ, εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923) και Εβραίοι από τη Σμύρνη. Οι μετοικήσεις εβραϊκών οικογενειών από άλλα μέρη της χώρας, στην Πάτρα, συνεχίστηκαν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Η ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΗΣ

Με το υπ’ αριθ. 10400/15.7.1920 πωλητήριο συμβόλαιο του πρώην Σφου Πατρών Γεωργ. Λεχουρίτου (Μ 298/62813), η Ισραηλιτική Κοινότητα Πατρών αγόρασε από το Μωϋσή Μ. Ασσέρ, μία ανώγειο οικία, μετά του υπ’ αυτήν οικοπέδου, επιφανείας 300 περίπου τετραγωνικών τεκτονικών πήχεων, που βρίσκεται επί της οδού Παντανάσσης 34.

Την εν λόγω οικία είχε αγοράσει ο Μωϋσής Μ. Ασσέρ, με το υπ’ αριθ. 10076/28.4.1920 πωλητήριο συμβόλαιο του πρώην Σφου Πατρών Γεωργ. Λεχουρίτου (Μ 297/62464), από τους κληρονόμους Νικολάου Ανδρέου κ.λπ. Επί του εν λόγω οικοπέδου κτίστηκε διόροφη οικοδομή, για την εγκατάσταση της Συναγωγής και του Εβραϊκού Σχολείου, η οποία αποπερατώθηκε το 1921.

Η Συναγωγή ήταν ένα μικρό μονόροφο κτίριο, με δύο δωμάτια στον α΄ όροφο, στο ένα από τα οποία λειτούργησε το Σχολείο α΄ βαθμίδας και στο άλλο η Συναγωγή.

Τηρώντας μία συνήθεια που έχει την αφετηρία της στο Μεσαίωνα, η Συναγωγή (Μπετ – Ακενέσετ) βρισκόταν στον α΄ όροφο, για να θυμίζει την εποχή που οι Εβραίοι δεν ήσαν πάντα ασφαλείς να προσεύχονται στο ίδιο επίπεδο με το δρόμο.

Διέθετε ευρύχωρο γυναικωνίτη, που χωριζόταν με “καφασωτό” (κιγκλίδωμα) από το Ιερό Βήμα και σε κάθε πλευρά είχε διαδρόμους και τα καθίσματα των πιστών. Η διάταξη των καθισμάτων επέτρεπε στους παρισταμένους να βλέπουν ο ένας τον άλλον, κατά μήκος του κυρίου διαδρόμου και μπορούσαν να στρέφονται πότε προς το «Αρών» και πότε προς το «Βήμα», κατά τη διάρκεια των διαφόρων τελετουργιών. Στη μέση βρισκόταν το Ιερό Βήμα και ανατολικά η «Κιβωτός» (Αρών Ακόδες), ορατή από κάθε πλευρά, κατά τη Σεφαραδίτικη παράδοση. Τα έπιπλα της Συναγωγής έφεραν περίτεχνες νεοκλασσικές διακοσμήσεις βενετσιάνικης τεχνοτροπίας και οι έξι ιεροί Κύλινδροι του Νόμου (Σεφαρίμ), φυλάσσονταν σε μεγάλες περίτεχνες ξύλινες θήκες (ΤΙΚΚΙΜ).

ΤΟ ΕΒΡΑΙΪΚΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΦΛΩΡΙΝΗΣ

Για την ταφή των νεκρών, παραχωρήθηκε το 1880 από το Δήμο Πατρέων, στην Ισραηλιτική Κοινότητα, ένα μέρος στο Α΄ Κοιμητήριο Πατρών, το οποίο εκτείνετο κάτω από την πλαγιά του λόφου, που φέρει το όνομα «Γερμανικά», μέχρι το παλιό οστεοφυλάκιο. Όμως το τμήμα αυτό καταστράφηκε και οι τάφοι μεταφέρθηκαν σε ιδιόκτητο χώρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας, που βρίσκεται έξω από το Α΄ Κοιμητήριο, στην ανατολική πλευρά, με ανεξάρτητη είσοδο από την οδό Φλωρίνης. Ίσως γι’ αυτό δεν υπάρχουν στοιχεία για θανάτους πριν το έτος 1910, κατά το οποίο φέρεται να έγινε η παλαιότερη γνωστή ταφή Εβραίου (Ναούμ Σ. Δόστις 8.5.1910).

Η Γιώτα Καΐκα – Μαντανίκα, στο βιβλίο της, Το πτερόν εις τον πίλον (Πάτρα 2009), (σσ. 597-601, 603 και 789-798), κατέγραψε τριάντα τέσσερες εβραϊκές επιγραφές, που υπάρχουν σε ισάριθμους τάφους Εβραίων, στο Κοιμητήριο της Ισραηλιτικής Κοινότητας και παραθέτει και φωτογραφίες των επιταφίων πλακών. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι οι μόνοι Εβραίοι που πέθαναν στην Πάτρα, διότι πρέπει να έγιναν ταφές και αλλού και επίσης αρκετές παλαιές ταφικές πλάκες κατεστράφησαν.

Οι τάφοι είναι απλοί, μονοί, φέρουν στο άνω μέρος της πλάκας την πεντάλφα και από κάτω τα στοιχεία του νεκρού στα ελληνικά ή στα εβραϊκά και ένα ρητό. Τα ρητά που κυριαρχούν είναι:

Σύμφωνα με την αλφαβητική καταγραφή των σωζόμενων εβραϊκών επιγραφών, που δημοσίευσε η Γιώτα Καΐκα – Μαντανίκα, είναι θαμμένοι στο κοιμητήριο της Ισραηλιτικής Κοινότητας οι εξής:

1.- Εμμανουήλ Ααρών (†2.12.1962).

2.- Αμπά Ασέρ (†1918).

3.- Εμανουέλ Ασέρ (†4.8.1922).

4.- Σαμουήλ Ασέρ.

5.- Ρεγγίνα Ασέρ (†3.12.1925).

6.- Ραχήλ Ασέρ (†1929).

7.- Άστρο Ις Βαρούχ (†16.1.1951).

8.- Ιωσηφίνα Μάρκου Βελλέλη (†11.1.1955).

9.- Μάρκος Ηλ. Βελλέλης (†18.8.1951).

10.- Ιωσήφ Μάρκου Βιτάλ (†9.3.1965).

11.- Μάρκος Βιτάλ (†31.10.1912).

12.- Σαμουήλ Μορδ. Βιτάλ (†31.10.1939).

13.- Εσθήρ Μορδοχάϊ Βιτάλ (†Ιούλιος 1941).

14.- Ναούμ Σ. Δόστις (†8.5.1910).

15.- Αστρέα Ισαάκ Ιωχανά.

16.- Δανιήλ Ιωχανά (†31.3.1955).

17.- Ισαάκ Ιωχανά Ιωχανάς (†9.9.1968).

18.- Ιωσήφ Ι. Ιωχανάς (†16.8.1921).

19.- Ιωχανάς Ιωσήφ Ιωχανάς (†8.1.1939).

20.- Σάρρα Δανιήλ Ιωχανά (†19.6.1957).

21.- Ραφαήλ Ι. Ιωχανάς (†2.4.1935).

22.- Σαλώμ Ραφαήλ Ιωχανάς (†10.10.1954).

23.- Ιεδιδοίας Κοέν (†18.12.1926) (ραββίνος).

24.- Ντεβόρα Κοέν.

25.- Ιωσήφ Α (;) Μάτσας (†19.1.1937).

26.- Ιεσουά Μοσέ Ματαθία (†14.10.1918) (ραββίνος).

27.- Μποχόρ Μπαρζιλάϊ Μιτερανή (†12.3.1942).

28.- Αβραάμ Μπατίνος (†20.6.193;).

29.- Κονσόλα Ηλία Μπατίνου (†31.5.1942).

30.- Ραφαήλ Μωϋσής (†28.12.1936).

31.- Ιωσήφ Ουριέλ Νεγρίν (†6.12.1948).

32.- Ιωσήφ Ρούσσος (†1936).

33.- Ιωσήφ Δαυϊδ Σαρφάτης (†15.4.1937).

34.- Χαχάμ Ισαάκ Χιζκίγια Σακκής (†7.12.1953) (ραββίνος).

Η ΛΙΤΑΝΕΙΑ ΤΗΣ ΟΡΓΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΠΕΙΣΟΔΙΩΝ ΤΟΥ 1936

Οι αναφορές του τοπικού Τύπου στους Εβραίους των Πατρών και την Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης, είναι πολύ λίγες.

Εκτός από τις παραπάνω, στο φύλλο 236/2.9.1936 του «Νεολόγου», δημοσιεύθηκε άρθρο του Χρ. Αγγελομάτη, με τον τίτλο «Οἱ Ἑβραῖοι καί ἡ Λιτανεία» και υπέρτιτλο «Χρονικὰ τῶν Πατρῶν», όπου ο συγγραφέας αναφέρεται σ’ ένα γεγονός που συνέβη στην Πάτρα το 1809. Για πολλούς μήνες υπήρξε ανομβρία, σε σημείο ώστε να καταστραφεί κάθε συγκομιδή και να κινδυνεύουν οι κάτοικοι να πεθάνουν από τη δίψα και την πείνα. Προκειμένου να αντιμετωπίσει την κατάσταση ο Βοεβόδας, ζήτησε από όλους τους θρησκευτικούς αρχηγούς των Πατρών, να τελέσουν τριήμερες λιτανείες. Οι Εβραίοι αξίωσαν να είναι πρώτοι στη λιτανεία, αλλά ο Ιεχωβά δεν άκουσε τις δεήσεις τους. Ακολούθησαν οι μουσουλμάνοι Άραβες, οι οποίοι επίσης δεν εισακούσθησαν.

Κατόπιν λιτάνευσαν οι Τούρκοι, χωρίς όμως αποτέλεσμα και μαινόμενοι επιτέθηκαν στους Εβραίους, οι οποίοι έτρεξαν να κρυφτούν στα σπίτια τους ή στα προξενεία, όπου ήσαν διερμηνείς και όσοι δεν μπόρεσαν να κρυφτούν, κακοποιήθηκαν. Τελευταίοι λιτάνευσαν οι Έλληνες Χριστιανοί, με επικεφαλής το Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανό Δ΄ και τον υπόλοιπο κλήρο και ενώ κατευθύνονταν προς το ναό του Αγίου Αθανασίου, πριν φθάσουν, διασκορπίστηκαν από χειμαρρώδη βροχή (Στεφ. Θωμόπουλου: Ιστορία της πόλεως Πατρών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1821, Εν Αθήναις 1888, σ. 408).

ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΕΜΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Στον «Ὁδηγὸ τῶν Πατρῶν» των Αλεξ. Π. Ευμορφόπουλου και Πάνου Σβέτσου (Μάρτιος 1910), στον «Ελληνικό Οδηγό» των Κιριέρη – Γιαννόπουλου (1920), στο «Ἡμερολόγιο μετὰ πλήρους Ὁδηγοῦ τῶν Πατρῶν. Περιληπτικὸς Ὁδηγὸς Πελοποννήσου» (1927) και στον «Ὁδηγὸ τῶν Πατρῶν» (1930) του Κ. Αλμπανόπουλου, καταγράφονται οι παρακάτω εβραίοι έμποροι. Το 1910 αναφέρονται ως έμποροι υφασμάτων οι, Βιτάλ και Ασσέρ (Ρήγα Φερραίου 70) και ως αργυραμοιβοί οι, Ηλ. Μπατίνος (Αγ. Ανδρέου 54) και Ιεσουά Μπατίνος (Αγ. Ανδρέου 69). Το 1920 αναφέρονται ως αργυραμοιβοί οι Μάρκος Βελλέλης (Αγ. Ανδρέου 54β΄) και Ιεσουά Κ. Μπατίνος, στην ίδια διεύθυνση. Επίσης αναφέρονται ως έμποροι γυναικείων ενδυμάτων οι Βιτάλ και Ασσέρ (Αγ. Ανδρέου 94) και Σαμουήλ Μ. Βιτάλ (Αγ. Ανδρέου 131) και ως έμποροι ψιλικών οι Βιτάλ και Ματαθίας (Αγ. Ανδρέου 94). Ο Ζαχαρίας Μ. Βιτάλ και ο Μωϋσής Ασσέρ είναι οι μόνοι Εβραίοι που φέρονται συνδρομηταί του τηλεφωνικού κέντρου Πατρών, από το 1920, αρχικά στο κατάστημά τους και από το 1927 και στις κατοικίες τους. Το 1920 το τηλεφωνικό κέντρο Πατρών αριθμούσε περίπου 300 συνδρομητάς. Tο 1927 αναφέρεται ως αργυραμοιβός ο Ιεσουά Μπατίνος, ως έμποροι υφασμάτων οι, Αδελφοί Ααρών, Βιτάλ – Ασσέρ, Σ. Βιτάλ και Μάτσας Ι. και αδελφός και ως έμποροι ψιλικών οι, Ματαθίας και Σία, χωρίς αναγραφή διεύθυνσης καταστήματος. Στον Οδηγό του 1930, η Ισραηλιτική Κοινότητα περιλαμβάνεται στα 217 αναγνωρισμένα σωματεία των Πατρών και η Ισραηλιτική Συναγωγή στους ναούς της πόλης, ενώ δεν υπάρχει αναφορά για το Εβραϊκό Σχολείο.

Το 1930, ο πληθυσμός των Πατρών, με βάση με την τελευταία απογραφή, έφθανε τους 61.278 κατοίκους, στην πραγματικότητα όμως πρέπει να ήταν περίπου 80.000, αλλά δεν προσδιορίζεται πόσοι από αυτούς ήσαν Εβραίοι.

Στους επαγγελματίες της πόλης αναφέρονται οι Εβραίοι, Ισαάκ Ιωχανάς (Πατρέως 5), βιοτέχνης κεντημάτων, δαντελών και πλισέδων, ως έμποροι υφασμάτων οι αδελφοί Ααρών (Μαιζώνος84), ο Ζαχαρίας Μ. Βιτάλ (Αγ. Ανδρέου 94), ο Ιωσήφ Βιτάλ (Πατρέως 4), ο Ισαάκ Μάτσας και αδελφός (Ρήγα Φερραίου 119) και ο Μωϋσής Ραφαήλ (Ρήγα Φερραίου 117), ως έμπορος υφασμάτων και ψιλικών ο Ηλίας Ματαθίας (Ρήγα Φερραίου 103) και ως αργυραμοιβός ο Μάρκος Βελλέλης (Αγ. Ανδρέου 54). Το επάγγελμα του αργυραμοιβού ασκούσε και ο Ναθάν Ασσέρ, ο οποίος,σύμφωνα με μαρτυρία του Δαυίδ Βαρούχ, έφυγε από την Πάτρα, για να μην διωχθεί, διότι δεν είχε άδεια.

Στο Υποθηκοφυλακείο Πατρών είναι μεταγεγραμμένα πάνω από εκατό συμβόλαια, κυρίως αγοραπωλησίες, με συμβαλλόμενους Εβραίους των Πατρών.

Σύμφωνα με την απογραφή του 1928, κατοικούσαν στην Πάτρα 161 Εβραίοι. Το 1940 η Eβραϊκή Κοινότητα Πατρών αριθμούσε 265 μέλη, σύμφωνα με πίνακα που συντάχθηκε από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Συντονισμού και Γνωματεύσεως, μετά την Απελευθέρωση και μαρτυρία του Βίκτορα Βιτάλ.

Την περίοδο 1936-1940 η εβραϊκή Κοινότητα Πατρών-Αγρινίου, ενισχύθηκε ιδιαίτερα από το Κράτος και το 1940 είχε 337 μέλη Κατά τον Michael Matsas , ο εβραϊκός πληθυσμός των Πατρών, πριν αρχίσουν οι διώξεις, ήταν 299 άτομα και κατόπιν έμειναν 209. Ήτοι οι απώλειες έφθασαν το 30%. Ο Matsas τις προσδιορίζει σε 33%.

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ

Τον Αύγουστο 1941, η αστυνομία των Πατρών συνέλαβε και παρέδωσε στους Ιταλούς κατακτητές, ως επικίνδυνους κομμουνιστές, αρκετούς κατοίκους της πόλης. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Εβραίος Αβραάμ Ιωσήφ Μάτσας , γυρολόγος, αδελφός του εμπόρου Ισαάκ Μάτσα, που διατηρούσε κατάστημα Ερμού και Κορίνθου. Ο Αβραάμ Μάτσας εντάχθηκε στον Ε.Λ.Α.Σ. και το 1949 έφυγε οριστικά από την Πάτρα, για το Ισραήλ.

Στις αρχές Οκτωβρίου 1943, δημοσιεύθηκε στις ελληνικές

εφημερίδες, η παρακάτω Διαταγή:

ΔΙΑΤΑΓΗ

1) Ὅλοι οἱ Ἑβραῖοι οἱ εὑρισκόμενοι στὴν γερμανικὴ περιοχή, ὀφείλουν ἄνευ ἀναβολῆς, νὰ ἐπιστρέψουν εἰς τὰς μονίμους κατοικίας των, ὅπου διέμεναν τὴν 1ην Ἰουνίου 1943.

2) Ἀπαγορεύεται εἰς τοὺς Ἑβραίους νὰ ἐγκαταλείψουν τὴν μόνιμον κατοικία των ἢ ν’ ἀλλάξουν κατοικίαν.

3) Οἱ Ἑβραῖοι οἱ εὑρισκόμενοι εἰς Ἀθήνας καὶ τὰ προάστια, ὀφείλουν νὰ παρουσιασθοὺν ἐντὸς πέντε ἡμερῶν εἰς τὴν ἰσραηλιτικὴν κοινότητα τῶν Ἀθηνῶν καὶ νὰ ἐγγραφοῦν εἰς τὰ μητρῶα της. Κατὰ τὴν ἐγγραφὴν των ὀφείλουν νὰ δηλώσουν τὴν μόνιμον κατοικία των. Εἰς τὰς ἐκτός τῶν Ἀθηνῶν περιοχὰς ἡ δήλωσις αὕτη πρέπει νὰ γίνη εἰς τὰ ἁρμόδια ἑλληνικὰ γραφεῖα.

4) Οἱ Ἑβραῖοι οἵτινες δὲν θὰ συμμορφωθοῦν μὲ τὴν παροῦσαν διαταγήν, θὰ τυφεκισθοῦν. Οἱ μὴ Ἑβραῖοι, οἱ κρύπτοντες Ἑβραίους, οἱ παρέχοντες καταφύγιον ἢ βοηθοῦντες εἰς τὴν δραπέτευσίν των, θὰ ἐγκλείωνται εἰς στρατόπεδα συγκεντρώσεως, ἐφ’ὅσον δὲν θὰ τοὺς ἔχη ἐπιβληθῆ βαρυτέρα ποινή.

5) Οἱ Ἑβραῖοι ξένης ὑπηκοότητος ὀφείλουν νὰ παρουσιασθοὺν τὴν 18ην Ὀκτωβρίου 1943, εἰς τὰς 8 τὸ πρωί, εἰς τὴν Ἰσραηλιτικὴν Κοινότητα Ἀθηνῶν καὶ νὰ ἐγγραφοῦν, ὑποβάλλοντες τὰ πιστοποιητικά της ἐθνικότητός των. Εἰς τὰς ἐκτός των Ἀθηνῶν περιοχάς, ἡ δήλωσις αὕτη θὰ γίνη εἰς τὰς ὡς ἄνω μνημονευθείσας ελληνικᾶς ἀρχάς.

6) Ἡ Ἑβραϊκὴ Κοινότης Ἀθηνῶν θεωρεῖται ὡς ἡ μόνη ἐνδεδειγμένη νὰ ἐκπροσωπήση τὰ συμφέροντα ὅλων των Ἰσραηλιτῶν τῆς Ἑλλάδος. Ὀφείλει, ἀμελητί, νὰ καταρτίση ἕνα «Συμβούλιον τῶν Παλαιῶν», τὸ ὁποῖον θὰ ἀναλάβη ἀμέσως τὰ καθήκοντά του.

Λεπτομερεῖς ὁδηγίαι θὰ δοθοῦν ἐν καιρῷ εἰς τὸ Συμβούλιον τῶν Παλαιῶν.

7) Μετὰ τὴν ἐγγραφήν των, ὅλοι οἱ ἄρρενες Ἑβραῖοι ἄνω των δεκατεσσάρων ἐτῶν, ὀφείλουν νὰ παρουσιασθοῦν ἡμέραν παρὰ ἡμέραν εἰς τὰς προαναφερθεῖσας ὑπηρεσίας.

8) Ἀπαγορεύεται εἰς τοὺς Ἑβραίους νὰ διέρχωνται διὰ τῶν ὁδῶν καὶ τῶν πλατειῶν, ἀπὸ τῆς 17ης ὥρας μέχρι τῆς 7ης πρωϊνῆς τῆς ἑπομένης.

9) Ἐφιστᾶται ἡ προσοχὴ τῶν ἑλληνικῶν ἀστυνομικῶν ἀρχῶν ὥστε νὰ ἐλέγχεται λίαν αὐστηρῶς ἡ ἐκτέλεσις τῆς παρούσης διαταγῆς καὶ νὰ συλλαμβάνεται ἀμέσως κάθε Ἑβραῖος, ὅστις θὰ τὴν παρέβαινε ἢ κάθε ἄτομον ὅπερ θὰ βοηθοῦσε τοὺς Ἑβραίους νὰ τὴν παραβοῦν.

10) Κατὰ τὸ πνεῦμα τῆς παρούσης διαταγῆς, θεωρεῖται Ἑβραῖος, κάθε ἄτομον προερχόμενον ἐκ τριῶν τουλάχιστον Ἑβραίων προγόνων, ἀνεξαρτήτως τῆς θρησκείας εἰς ἣν ἀνήκει σήμερα.

Ἀθῆναι 3 Ὀκτωβρίου 1943

Ὁ Ἀνώτερος Διοικητὴς Ἀσφαλείας καὶ Ἀστυνομίας Ἑλλάδος

Ὑπογραφὴ ΣΤΡΟΟΠ

Διοικητὴς Μονάδος Ἀσφαλείας καὶ Στρατηγὸς Μονάδος Ἀστυνομίας

(Μικ. Μόλχο: ο.π., σσ. 204-205).

Με το ίδιο περιεχόμενο εκδόθηκε Διαταγή, με ημερομηνία 9 Οκτωβρίου 1943, από την Περιφερειακή Διοίκηση της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης Ελλάδος στην Πάτρα, την οποία υπέγραφε ο Στρατιωτικός Διοικητικός Σύμβουλος δόκτωρ von Bock.

Μεταξύ άλλων υποχρεώνονταν οι Εβραίοι να εγγραφούν στα μητρώα της Γερμανικής Διοίκησης, μέχρι τις 14 Οκτωβρίου και να δηλώσουν τη μόνιμη κατοικία τους. Απαγορευόταν να διέρχονται  από τις οδούς και τις πλατείες της πόλης, από 17.00 μέχρι 07.00 και όφειλαν, όσοι ήσαν άνω των 14 ετών, να παρουσιάζονται κάθε δεύτερη ημέρα, στις Αστυνομικές Αρχές ή στην Εβραϊκή Κοινότητα Πατρών.

Η Διαταγή τοιχοκολλήθηκε σε διάφορα σημεία της πόλης και εστάλη στους εφημέριους των εκκλησιών, με την εντολή να την αναρτήσουν, υπ’ ευθύνη τους, στην είσοδο των ναών ή σε άλλο εμφανές μέρος, ώστε να γίνει ευρέως γνωστή και να υποβάλουν αποδεικτικό θυροκόλλησης. Μ’ αυτό τον τρόπο επεδίωκαν οι Ναζί να καταγράψουν τους Εβραίους που κατοικούσαν στην Πάτρα, ώστε να μπορούν εν συνεχεία να τους αναζητήσουν και να τους συλλάβουν (Χρήστου Α. Δημακόπουλου: Η πρώτη μας εκκλησία. Τα διακόσια χρόνια του Ιερού Ναού της Μεταμορφώσεως Μπεγουλακίου 1810-2010, σσ. 316-322).

Η Διαταγή της 9ης Οκτωβρίου 1943, διαβιβάσθηκε αυθημερόν στην Αστυνομική Διεύθυνση Πατρών, όπου υπηρετούσε ο Αστυνόμος και μετέπειτα Αστυνομικός Διευθυντής Δημ. Μαρινάκης, ο οποίος διατηρούσε στενές σχέσεις με πολλές εβραϊκές οικογένειες. Αμέσως μόλις πληροφορήθηκε το περιεχόμενό της, έσπευσε στο κατάστημα των αδελφών Ισαάκ και Ηλία Μάτσα, επί της οδού Ρήγα Φερραίου 119 και στα καταστήματα και άλλων Εβραίων εμπόρων και σε εβραϊκά σπίτια και τους ενημέρωσε ότι πρέπει να φύγουν εσπευσμένα από την Πάτρα, για να μη συλληφθούν και να ειδοποιήσουν και τις υπόλοιπες εβραϊκές οικογένειες της πόλης. Οι Εβραίοι των Πατρών ήσαν ενήμεροι γιά το τι είχε γίνει στη Θεσσαλονίκη, διότι παρακολουθούσαν με ανησυχία τα γεγονότα, σε καθημερινή βάση και επικοινωνούσαν και με ομοεθνείς τους άλλων Κοινοτήτων και είχαν προετοιμάσει τα κρησφύγετά τους, ώστε να μπορούν να καταφύγουν εκεί αμέσως. Κάθε οικογένεια προετοίμασε το δικό της κρησφύγετο, το οποίο κρατήθηκε μυστικό από όλους, ακόμα και από τις άλλες εβραϊκές οικογένειες. Επίσης φρόντισαν για την έκδοση πλαστών ταυτοτήτων. Μόλις ειδοποιήθηκαν, εξαφανίστηκαν οι περισσότεροι και κατέφυγαν στα βουνά, σε διάφορα χωριά γύρω  από την πόλη ή και πιο μακριά, όπως επιβεβαιώνεται και από την από 23 Οκτωβρίου 1943 αναφορά του Γερμανού προξένου στην Πάτρα Χάουπτ, προς τον πρέσβη της χώρας του στην Αθήνα Άλτενμπουργκ). Αρκετοί μάλιστα, για να γλιτώσουν, εντάχθηκαν στον Ε.Λ.Α.Σ.

Τα ορεινά χωριά της Αχαΐας παρείχαν ασφάλεια στους φυγάδες Εβραίους και ο πληθυσμός της υπαίθρου τους βοήθησε να επιβιώσουν, όσο διήρκεσε η γερμανική κατοχή, διότι οι Γερμανοί δεν μπορούσαν ή δεν τολμούσαν να πλησιάσουν. Και όταν οι γερμανικές περιπολίες ή οι συνεργάτες τους, κινούνταν σε περιοχή που υπήρχαν Εβραίοι, οι χωρικοί τους έκρυβαν, με κίνδυνο να πληρώσουν ακόμα και με τη ζωή τους, διότι παραβίασαν τις εντολές του κατακτητή και αντί να τους καταδίδουν, τους προστάτευαν. Σπάνια τα αποσπάσματα των Γερμανών και των συνεργατών τους, πέτυχαν να συλλάβουν κάποιον, διότι οι χωρικοί είχαν τον τρόπο να ενημερώνονται έγκαιρα και τους πρώτους που ειδοποιούσαν ήσαν οι Εβραίοι. Τότε, αν δεν ήταν δυνατόν να κρυφτούν σε υπόγεια ή αποθήκες, άρχιζε η φυγή προς απρόσιτες κορυφές, κοιλώματα, σπήλαια, βάραθρα, χαράδρες και γενικά σε εδαφικές πτυχώσεις, που τους εξασφάλιζαν από τους διώκτες τους. Πολλές φορές η παραμονή στους κρυψώνες διαρκούσε μήνες ολόκληρους. Στη διάσωσή τους βοήθησαν σημαντικά και οι αντιστασιακές ομάδες, που δρούσαν στην ύπαιθρο.

Από εκείνους που έμειναν στην πόλη, μερικοί συνελήφθησαν, ενώ κάποιοι, περίφοβοι, χρησιμοποιούσαν ελληνικά ονοματεπώνυμα και πλαστές ταυτότητες, για να αποφύγουν τη σύλληψη. Σημαντική ήταν η βοήθεια της Αστυνομίας και των μυστικών οργανώσεων, στην κατασκευή πλαστών ταυτοτήτων, με τη συνδρομή υπαλλήλων των ληξιαρχείων και Ελλήνων πρόθυμων να βεβαιώσουν, ότι αυτός που ζητούσε την έκδοση της ταυτότητας, ήταν γνωστός τους και δεν ήταν Εβραίος.

Πλαστές ταυτότητες κατασκευάστηκαν και στην Πάτρα. Αρκετοί τέλος σώθηκαν χάρις στη βοήθεια Χριστιανών συμπολιτών τους, οι οποίοι αψήφησαν τους Γερμανούς κατακτητές και τους έκρυψαν στα σπίτια τους. Έτσι εξηγείται και η καταφυγή στην Πάτρα, Εβραίων από άλλες πόλεις.

Κατά τον πίνακα που συνέταξε μετά την Απελευθέρωση το «Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Συντονισμού και Γνωματεύσεως», η Κοινότητα Πατρών αριθμούσε, προ του διωγμού, 265 μέλη και μετά το διωγμό 152, δηλαδή τα θύματά της έφθασαν τα 113 άτομα, ήτοι ποσοστό 43%. Οι αριθμοί αυτοί επιβεβαιώθηκαν και από το Βίκτορα Βιτάλ, ο οποίος προσέθεσε, ότι από τους 113 που συνελήφθησαν, μόνο 1 επέστρεψε, ενώ οι υπόλοιποι θανατώθηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως.

Ο Μικ. Μόλχο στο βιβλίο του In Memoriam , σημειώνει ότι οι Εβραίοι των Πατρών, 240 τον αριθμό, κατέφυγαν, στην πλειοψηφία τους, στην ύπαιθρο, γύρω από την Πάτρα, από τον Οκτώβριο 1943 και ότι την ημέρα που έγιναν οι ομαδικές διώξεις, τη νύχτα της 24ης προς 25η Μαρτίου 1944, συνελήφθησαν μόνο 12 οικογένειες στην Πάτρα και 9 στο Αγρίνιο. Για τους Εβραίους του Αγρινίου γνωρίζουμε ότι ήσαν 21 άνδρες και 9 γυναίκες. Σε άλλο σημείο του βιβλίου του), αναφέρει ότι τα 6/7 των πατρινών Εβραίων, κατόρθωσαν εγκαίρως να εξαφανισθούν.

Εκτός από τις διώξεις, οι Ναζί προκάλεσαν καταστροφές  στο Σχολείο και το εβραϊκό νεκροταφείο, λεηλάτησαν καταστήματα και κατοικίες Εβραίων και τον Οκτώβριο 1943 έκλεισαν και σφράγισαν τη Συναγωγή.

Με την είσοδο των Γερμανών, τα Ιερά Σκεύη της Συναγωγής δόθηκαν προς φύλαξη στην οικογένεια Χρήστου και Καλλιόπης Πανίτσα. Η οικογένεια Πανίτσα κατοικούσε σε ιδιόκτητη οικία, στη διασταύρωση των οδών Γεροκωστοπούλου και Καραϊσκάκη, η οποία καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς και αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν και να μετεγκατασταθούν σε μισθωμένη οικία ιδιοκτησίας Πρωτόπαππα, στη διασταύρωση των οδών Γεωργ. Ολυμπίου και Σταμ. Κουμανιώτη 21. Η θυγατέρα της οικογένειας Ελένη Πανίτσα, μετέπειτα σύζυγος Κώστα Σοφή, ήταν συμμαθήτρια και φίλη, στην Ιταλική Σχολή Καλογραιών, επί της οδού Κορίνθου, εκεί που ήταν το παράρτημα του Πανεπιστημίου, με την Κούλα Μάτσα θυγατέρα του Εβραίου πατρινού εμπόρου Ηλία Μάτσα και η τελευταία της ζήτησε, εν όψει του ότι η οικογένειά της θα έφευγε από την Πάτρα, για να σωθούν από τους Ναζί, να φυλάξουν στο σπίτι τους, την οικοσκευή τους. Η οικογένεια Πανίτσα δέχτηκε πρόθυμα και μαζί με την οικοσκευή, τους έδωσαν προς φύλαξη και τα ιερά σκεύη της Συναγωγής, τα οποία τους επέστρεψαν όταν αποχώρησαν οι Γερμανοί.

Η οικία Πρωτόπαππα είχε αρκετά διαμερίσματα και είχε επιταχθεί, κατά μεγάλο μέρος, για κατοικία Γερμανών αξιωματικών. Πολύ κοντά ήσαν τα γραφεία της Γερμανικής Ναυτικής Διοίκησης (Κουμανιώτη - Αθαν. Διάκου – Μπεν. Ρούφου).

Οι Πατρινοί είχαν θετική γνώμη για τους Εβραίους που κατοικούσαν στην πόλη τους και τους προστάτευσαν και τους συμπαραστάθηκαν.  Έτσι εξηγείται ότι ελάχιστοι Πατρινοί Εβραίοι συνελήφθησαν από τους Ναζί και οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και αφανισμού.  Πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι χριστιανοί διέσωσαν Εβραίους, προσφέροντάς τους, με κίνδυνο της ζωής τους, άσυλο και ασφάλεια, στα σπίτια τους. Επίσης βοήθησαν αφιλοκερδώς στη διάσωση εμπορευμάτων, από τα καταστήματά τους, των επίπλων και των οικιακών σκευών τους και των περιουσιακών τους στοιχείων, τα οποία τους παρέδωσαν μετά την επιστροφή τους.

ΟΙ ΠΑΤΡΙΝΟΙ «ΔΙΚΑΙΟΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ»

Ένας πατρινός που ανακηρύχθηκε, μετά θάνατον, «ΔΙΚΑΙΟΣ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ», είναι ο χειρουργός ιατρός Κων. Αναγνωστόπουλος, ο οποίος διατηρούσε μέχρι το θάνατό του (1958), χειρουργική-γυναικολογική-ουρολογική κλινική επί της οδού Μεσολογγίου 11 (πρώην οδός Τσερτίδου), κοντά στα Ψηλά Αλώνια. Ο Κων. Αναγνωστόπουλος έκρυψε, από τον Ιούλιο 1943 μέχρι το Σεπτέμβριο 1944, την τετραμελή εβραϊκή οικογένεια Μπενρουμπή από τη Θεσσαλονίκη, για να τους προστατεύσει από τους Γερμανούς. Η οικογένεια αποτελείτο από τον Σαμ Μπενρουμπή ηλικίας 18 ετών, τους γονείς του και την αδελφή του. Τον πατέρα Χαΐμ Μπενρουμπή τον παρουσίαζε ως ασθενή, τον Σαμ ως ειδικευόμενο στην κλινική του, ενώ η μητέρα και η αδελφή έμεναν μαζί με την οικογένεια Αναγνωστόπουλου. Ο Χαΐμ Μπενρουμπή ήταν από τους επιφανείς Εβραίους επιχειρηματίες της Θεσσαλονίκης, ήταν μέλος της οργάνωσης Μπενέϊ – Μπρίτ και η Γκεστάπο, που είχε φωτογραφίες όλης της οικογένειας, τους αναζητούσε, για να αρπάξει τον πλούτο τους. Η διασύνδεση με τον Κων. Αναγνωστόπουλο έγινε μέσω του κοινού φίλου τους Δημητρίου Παχάκη, δικηγόρου στην Αθήνα, στον οποίο κατέφυγε αρχικά η οικογένεια Μπενρουμπή (Μάρτιος 1942). Η ανακήρυξη του Κων. Αναγνωστόπουλου «ΔΙΚΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ», έγινε στις 16

Νοεμβρίου 1988. Σχετικό με το γεγονός αυτό είναι το μυθιστόρημα της Γαλάτειας Τρ. Σαράντη:  Το βιβλίο του Γιοχάνες και της Μαρίας (Αθήναι 1952).

Δύο άλλοι Αχαιοί «ΔΙΚΑΙΟΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ» είναι οι Ηλίας και Κατερίνα Μιχαλοπούλου ή Μίχαλου από τα «Μιχαλαίϊκα».

Τα «Μιχαλαίϊκα» είναι ένας οικισμός κοντά στα Δεμέστιχα, που η μοναδική δραστηριότητα των κατοίκων του, ήταν η παραγωγή κρασιού. Υπήρχε εκεί ένα οινοποιείο, το οποίο συνδεόταν με ένα περιφερειακό δίκτυο οινοποιείων, με κέντρο τα Δεμέστιχα.

Ο Ηλίας Μιχαλόπουλος διηύθυνε το οινοποιείο, το οποίο είχε  μεγάλη παραγωγή κρασιού και ο οικισμός κατοικείτο από μέλη της ευρύτερης οικογένειάς του. Ήταν άνθρωπος με κύρος, εθνική συνείδηση και ανεπτυγμένο το αίσθημα της αλληλεγγύης και συνεργαζόταν με τη Διασυμμαχική (Αγγλική) Αποστολή. Η πρόσβαση στα «Μιχαλαίϊκα» γινόταν μέσω δύσβατων μονοπατιών και αυτό τα καθιστούσε ιδανικό τόπο για προφύλαξη από τους  Γερμανούς. Ο Μιχαλόπουλος έκρυψε δύο Ιταλούς αντιναζί, για να τους προστατεύσει, μετά την κατάρρευση της Ιταλίας και επίσης βοήθησε να γλιτώσουν από τους Ναζί, η οικογένεια Μάρκου Βελλέλη, που αποτελείτο από τον ίδιο, τη σύζυγό του Ιωσηφίνα (Ζοζεφίνα), τα παιδιά του Βίκτωρα (Βιττόριο), Εμμανουήλ, Αλμπέρτο και Ιωσήφ (Πέπο), τη θυγατέρα του Λίνα και τη σύζυγο του Εμμανουήλ, Αιμιλία, αδελφή του Μάρκου Όσμο. Η επαφή με το Μιχαλόπουλο έγινε μέσω κάποιου φίλου του Βίκτωρα Βελλέλη, από τον «Ορειβατικό», ο οποίος ήταν συγγενής του Μιχαλόπουλου και μεσολάβησε, για να τους κρύψει. Τους εγκατέστησε σε μία αγροικία δύο δωματίων, λίγο έξω από τον οικισμό, διότι στα «Μιχαλαίϊκα» είχε την έδρα του, για όλη την Πελοπόννησο, το αρχηγείο της Διασυμμαχικής (Αγγλικής) Αποστολής, υπό το Βρετανό αξιωματικό Στήβενς και αυτό το γνώριζαν οι Γερμανοί. Είχαν εγκαταστήσει ασυρμάτους κ.λπ. και επικοινωνούσαν με το Στρατηγείο στη Μ. Ανατολή. Στις αρχές 1944 οι Γερμανοί έκαναν επιδρομή στα «Μιχαλαίϊκα», αλλά οι κάτοικοι και τα μέλη της Διασυμμαχικής Αποστολής είχαν ειδοποιηθεί και έφυγαν.

Έκαψαν το σπίτι του Μιχαλόπουλου, για να τον εκδικηθούν, διότι αυτός ήταν επικεφαλής του οικισμού και για να φοβηθούν οι υπόλοιποι. Τότε η οικογένεια Μιχαλόπουλου μετακόμισε στην αγροικία που έμεναν οι Βελλέλη και συγκατοίκησαν δίπλα-δίπλα, σε ένα δωμάτιο κάθε οικογένεια. Τον Απρίλιο 1944 οι Γερμανοί έπληξαν για δεύτερη φορά τα «Μιχαλαίϊα» και οι κάτοικοι ειδοποιήθηκαν και εκκένωσαν τον οικισμό. Οι Γερμανοί βρήκαν μία βρετανική αποθήκη πυρομαχικών, που υπήρχε εκεί και με αυτά τα πυρομαχικά κατέστρεψαν όλα τα κτίρια και το οινοποιείο, που αποτελούσε τη βάση της τοπικής οικονομίας. Ο Μάρκος Βελλέλης και η σύζυγός του Ιωσηφίνα δεν μπορούσαν να φύγουν και να πάνε στα βουνά και έμειναν κρυμένοι σ’ ένα κελάρι.

Εκεί τους βρήκε ένας Αυστριακός στρατιώτης, ο οποίος προφανώς δεν συμμεριζόταν τις θυριωδίες των Ναζί και τους είπε να φύγουν, για να γλιτώσουν. Μετά την καταστροφή, η οικογένεια Μιχαλόπουλου επέστρεψε και αφού μετέτρεψε σε κατοικήσιμο χώρο, ένα κτίσμα που χρησιμοποιείτο για τα πουλερικά, έμειναν εκεί, μαζί με την οικογένεια Βελλέλη, μέχρι την Απελευθέρωση.

Κατά τη διάρκεια της διαμονής τους στα Δεμέστιχα, η Ιωσηφίνα Βελλέλη και οι εγγονές της Ζοζεφίν και Ρεγγίνα αρρώστησαν από ελονοσία, αλλά δεν ήταν δυνατόν να έχoυν ιατρική φροντίδα. Παρά ταύτα αποκαταστάθηκε η υγεία τους.

Ο Μάρκος Βελλέλης απεβίωσε στην Πάτρα στις 18 Αυγούστου 1951 και η σύζυγός του Ιωσηφίνα στις 11 Ιανουαρίου 1955 και ετάφησαν στο κοιμητήριο της Ισραηλιτικής Κοινότητας. Ο εγγονός τους Αβραάμ Βελλέλης, γιος του Εμμανουήλ και της Αιμιλίας, σκοτώθηκε στο Ισραήλ το 1948, κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Ο Βίκτωρ (Βιττόριο) (γεννήθηκε το 1904), στα «Μιχαλαίϊκα» που κατέφυγε, χρησιμοποιήθηκε ως διερμηνέας από τη Διασυμμαχική (Αγγλική) Αποστολή και ως Σύνδεσμος με τις ανταρτικές ομάδες. Τον Φεβρουάριο 1944, μετά το βομβαρδισμό του Πειραιά, πήγε στη Δίβρη, μαζί μ’ ένα Γάλλο αξιωματικό, για να βρουν Αμερικανούς αεροπόρους, που είχαν προσγειωθεί αναγκαστικά εκεί. Τον Ιούλιο 1944 σκοτώθηκε από ελασίτες. Την ίδια τύχη είχε και ο αδελφός του Ιωσήφ (Πέπος), που ήταν μικρότερος (γεννήθηκε το 1923). Και οι δύο ήσαν υπάλληλοι της Τράπεζας της Ελλάδος και μέλη του «Ορειβατικού». Ο Βίκτωρ, έτσι αναγράφεται στο δελτίο του στον «Ορειβατικό», ήταν μέλος από το 1930 και διετέλεσε ταμίας και Σύμβουλος πολλά χρόνια. Είχε συμμετάσχει σε περίπου 110 αναβάσεις, για τελευταία φορά στις 17-18 Αύγουστος 1940. Ο αδελφός του Ιωσήφ (Πέπος) ήταν μέλος της Ομάδας νεαρών ορειβατών και η τελευταία, από τις τρεις ορειβατικές συμμετοχές του, ήταν στις 25 Φεβρουάριος 1940 (ΤΟ ΒΟΥΝΟ περ. Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου (Αθήνα 1946) σ. 3).

Για τους αδελφούς Βελλέλη και τη συμμετοχή τους στην Αντίσταση, υπάρχει σχετική μνεία και στο βιβλίο του Bowman, Η Αντίσταση … (σ. 157), αλλά εσφαλμένα αναφέρεται ο Ιωσήφ ως Αλμπέρτο, δηλαδή με το όνομα του αδελφού του.

Περί τα μέσα Ιανουαρίου 1950, δικάστηκαν στην Πάτρα, από το Ειδικό Δικαστήριο Κυρώσεων, κατηγορούμενοι για συνεργασία με τον εχθρό (Συντ. Πράξη 6/45 όπως συμπληρώθηκε με τον Α.Ν. 533/45), στελέχη του Ε.Α.Μ. και του Ε.Λ.Α.Σ., κάποια εκ των οποίων ήσαν και μέλη του Κ.Κ.Ε. Στους κατηγορουμένους περιλαμβάνονταν, ο ιατρός Θρασ. Κωνσταντίνου, ο αρχιτέκτων Νικ. Τριάντης, ο σμήναρχος Δημ. Μίχου, οι δικηγόροι Χρ. Οικονομόπουλος, Δημ. Γεράνιος και Ιωαν. Σκαλτσάς και πολλοί άλλοι.

Κατά το κατηγορητήριο, από το 1942 μέχρι το 1944, προέβησαν, κυρίως στο νομό Αχαΐας, «εἰς πράξεις βίας εἰς βάρος Ἑλλήνων πολιτῶν καὶ συμμάχων (Ἄγγλων) διὰ τινὰς τῶν ὁποίων, καὶ οἵτινες ἐν τω κατηγορητηρίῳ ἀναγράφονται, ἐπῆλθε καὶ θάνατος ἐκ τοιούτων (πράξεων βίας) συμπεριλαμβανομένης εἰς αὐτὰς καὶ τῆς διαλύσεως Ἐθνικῶν ὁμάδων, ἔνεκα τῆς δράσεως τῶν (ἀτόμων καὶ ὁμάδων) κατὰ τοῦ ἐχθροῦ καὶ ὅτι διὰ τῶν τοιούτων ἐνεργειῶν καὶ πράξεων βίας παρημπόδισαν τὴν Ἐθνικὴν καὶ Συμμαχικὴν πολεμικὴν ἐνέργειαν». Τους αποδίδετο ότι εκτέλεσαν, μεταξύ άλλων και άτομα που ανήκαν στην υπηρεσία της Διασυμμαχικής (Αγγλικής) Αποστολής, όπως τους αδελφούς Βιττόριο (Βίκτωρα) και Ιωσήφ (Πέπο) Βελλέλη, των οποίων η οικογένεια καταγόταν από την Κέρκυρα και μετοίκησε στην Πάτρα (Γιώργου Δημ. Μόσχου: Χρόνια της φωτιάς. Ο εμφύλιος στην Αχαϊο-Ήλιδα (Πάτρα 2001), σσ. 232 και 551 σημ. 53). Η αλήθεια είναι ότι χαρακτήρισαν τους Βελλέλη συνεργάτες των Άγγλων και προδότες και αφού τους υπέβαλαν σε βασανιστήρια, τους εκτέλεσαν δημόσια, προς παραδειγματισμό.

Η οικογένεια Μάρκου Βελλέλη κατοικούσε επί της οδού Βίλλελμαν (σήμερα Κων. Γκότση), κοντά στη διασταύρωση με την οδό Ρήγα Φερραίου. Όταν επέστρεψαν από τα «Μιχαλαίϊκα», μετά την Απελευθέρωση, βρήκαν το σπίτι τους κατεστραμμένο, διότι υπήρχε η φήμη ότι ο Μάρκος Βελλέλης είχε κρύψει χρυσό και άλλα πολύτιμα αντικείμενα επειδή ήταν αργυραμοιβός, με  νόμιμη άδεια και πολύ ευκατάστατος. Κυριολεκτικά το ανέσκαψαν και το λεηλάτησαν. Έτσι η οικογένεια αναγκάστηκε να μείνει, για αρκετό καιρό, στο πατρικό σπίτι της Ιωσηφίνας Βελλέλη.

Από τα πέντε παιδιά της οικογένειας, επέστρεψαν τα τρία (Εμμανουήλ, Αλμπέρτο και Λίνα), εκ των οποίων ο Αλμπέρτο έφυγε σχεδόν αμέσως για το Ισραήλ. Ο Εμμανουήλ εργαζόταν προπολεμικά στο μεγάλο κατάστημα εμπορίας υφασμάτων του Ζαχαρία Βιτάλ (Μαιζώνος και Πατρέως) και μετά τον πόλεμο άνοιξε δικό του εμπορικό κατάστημα υφασμάτων, επί της οδού Μαιζώνος (δυτική πλευρά), κοντά στην πλατεία Γεωργίου Α΄. Απέναντι ήταν το κατάστημα του ομοεθνούς του Ισαάκ Ιωχανά. Το 1956, αφού είχε πεθάνει η μητέρα τους Ιωσηφίνα Βελλέλη, έφυγαν για την Αμερική. Σύμφωνα με μαρτυρία της Ιωσηφίνας Εμμανουήλ Βελλέλη, που ζει στη Βαλτιμόρη, την οποία επιβεβαίωσε ο Βασίλειος Σωτ. Παπαχριστόπουλος, πριν φύγει η οικογένεια Βελλέλη για τα «Μιχαλαίϊκα», ο Μάρκος και η Ζοζεφίνα, εμπιστεύθηκαν διάφορα χρυσαφικά και τιμαλφή, προς φύλαξη, στον πατρινό έμπορο ηλεκτρικών ειδών Κων. Παπαχριστόπουλο και τη σύζυγό του Μαρία, το γένος Μπουρδοπούλου, οι οποίοι, όταν επέστρεψαν οι Βελλέλη στην Πάτρα, μετά την Απελευθέρωση, τους τα παρέδωσαν. Οι οικογένειες Βελλέλη και Παπαχριστόπουλου ήσαν γείτονες, οι μεν κατοικούσαν Βίλλελμαν και Ρήγα Φερραίου και οι άλλοι επί της οδού Μαιζώνος, κοντά στο Αρσάκειο και είχανστενό σύνδεσμο. Ο Κων. Παπαχριστόπουλος διατηρούσε μαζίμε τον αδελφό του Σωτήριο, κατάστημα εμπορίας ηλεκτρικών ειδών, επί της οδού Ρήγα Φερραίου και μετά τον πόλεμο μετοίκησε στην Αθήνα. Στην Αμερική που ζουν οι απόγονοι της οικογένειας Βελλέλη, διατηρούν στενές σχέσεις με τους απογόνους της οικογένειας Ηλία Μιχαλόπουλου ή Μίχαλου, οι οποίοι επίσης ζουν στις Η.Π.Α. Στις 23 Οκτωβρίου 1984, το ζεύγος Ηλία και Κατερίνας Μιχαλοπούλου ή Μίχαλου, κατόπιν σχετικού Υπομνήματος που υπέβαλε στο Ίδρυμα Yad Vashem η οικογένεια Εμμανουήλ Βελλέλη, ονομάσθηκαν «ΔΙΚΑΙΟΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ».

Στα Χρονικά (τχ. 122 (Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 1992) δημοσιεύθηκαν διάφορες πληροφορίες, όχι όλες ακριβείς, για εβραϊκές οικογένειες που ζούσαν στην Πάτρα, πριν από τον πόλεμο. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, οι οικογένειες Βελλέλη, Ισαάκ και Ηλία Μάτσα (αδέλφια), Ιωσήφ (Πέπου) Ιωχανά και Αβραάμ Μόρδου, κατοικούσαν κοντά στο Αρσάκειο, οι Μάτσα και ο Ιωχανάς ήσαν έμποροι υφασμάτων, ο Βελλέλης αργυραμοιβός και ο Μόρδος έμπορος ψιλικών (κατοικία οδός Νόρμαν). Ο Σαμουήλ Αλμπάλα ήταν παραγγελιοδόχος, εκτελούσε χρέη ραββίνου και κατοικούσε στο ισόγειο της Συναγωγής. Μετά το θάνατό του (1956), η σύζυγός του και τα παιδιά του έφυγαν για την Αμερική. Οι υπόλοιπες εβραϊκές οικογένειες κατοικούσαν σε άλλα σημεία της πόλης, διότι δεν υπήρχε εβραϊκή συνοικία.

Στις 7 Απριλίου 1951 έγινε απογραφή και καταγράφηκαν στο Νομό Αχαΐας 49 ελληνόφωνοι Εβραίοι, από τους οποίους μόνο ένας μιλούσε και την εβραϊκή, ενώ τον Ιούνιο 1959 κατοικούσαν στην Πάτρα μόνο 37 Εβραίοι (Μικ. Μόλχο: ο.π., σ. 351). Το 1972 είχαν απομείνει 17 και το 1978 υπήρχαν μόνο 2 οικογένειες.

Κατά τις αρχαιρεσίες της 23ης Σεπτεμβρίου 1956, για την ανάδειξη Κοινοτικού Συμβουλίου, πρόεδρος εξελέγη ο Ισαάκ Ι. Ιωχανάς, γραμματέας ο Σαλώμ Δ. Ιωχανάς, ταμίας ο Ιωσήφ Δ. Μωϋσής και μέλη οι Ααρών Χ. Ααρών και Ισαάκ Ι. Μάτσας. Η εκλογή τους επικυρώθηκε με την υπ’αριθ. 622/1956 απόφαση του Ειρηνοδικείου Πατρών.

Στις 19 Ιανουαρίου 1970, η Ισραηλιτική Κοινότητα Πατρών κηρύχθηκε «εν αδρανεία».

Η Συναγωγή λειτούργησε μέχρι το 1978, οπότε, εν όψει κατεδάφισής της, λόγω παλαιότητας και κακής κατάστασης του κτιρίου, το περιεχόμενό της μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε σε αίθουσα του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος, για να θυμίζει τη διαδρομή των Εβραίων στην Πάτρα και τη συμβολή τους στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πόλης. Ο χώρος αυτός ονομάστηκε «Καλ Καντός Αλκαμπές».

Τον Ιανουάριο 1960, άγνωστοι σχεδίασαν με κιμωλία αγκυλωτούς σταυρούς έξω από τη Συναγωγή και από εβραϊκά καταστήματα.

Με απόφαση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, του έτους 1991, διαλύθηκε και τυπικά η Κοινότητα και στο οικόπεδο που ήταν χτισμένη η Συναγωγή (Παντανάσσης 34), κατασκευάστηκε πολυκατοικία, ιδιοκτησίας της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών.

*Όλα τα στοιχεία του κειμένου και η πλειοψηφία των φωτογραφιών προέρχονται από το βιβλίο του δικηγόρου Χρήστου Αθ. Μούλια με τίτλο "Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ".