Βανδαλισμός στην Εθνική Πινακοθήκη: ισορροπία ελευθερίας και ορίων

Ο πρόσφατος (αυτονόητα κατακριτέος) βανδαλισμός έργων τέχνης στην Εθνική Πινακοθήκη αναδεικνύει ένα κρίσιμο ζήτημα για τα όρια της καλλιτεχνικής ελευθερίας και τον σεβασμό στις θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η τέχνη έχει τη δύναμη να προκαλεί συναισθήματα και να αμφισβητεί κοινωνικές αντιλήψεις, όμως όταν θίγονται θρησκευτικά σύμβολα ή πρόσωπα, η ελευθερία της έκφρασης έρχεται σε σύγκρουση με τις ευαισθησίες των πιστών.

Ανακύπτει το ερώτημα: πότε η τέχνη ξεπερνά τα όρια της ελευθερίας και γίνεται πράξη προσβολής; Οι εκκλησιαστικές εικόνες είναι ιερές για εκατομμύρια ανθρώπους και η παραμόρφωσή τους μπορεί να θεωρηθεί βία, όχι μόνο καλλιτεχνική πρόκληση. Η καλλιτεχνική ελευθερία πρέπει να ισορροπεί με τον σεβασμό και την υπευθυνότητα απέναντι στις θρησκευτικές και πολιτισμικές ευαισθησίες.

Ορισμένα από τα έργα που παρουσιάστηκαν στην έκθεση  προσβάλλουν βάναυσα τα πιστεύω των θρησκευόμενων πολιτών. Για παράδειγμα, ο πίνακας που απεικονίζει την Παναγία με δυσμορφικό πρόσωπο, με τσιγάρο στο στόμα να κρατά στα χέρια της  τον Χριστό έχοντα  μορφή νεκροκεφαλής, δεν αποτελεί απλώς μια καλλιτεχνική έκφραση, αλλά, πρόκειται για μια κορυφαία  προσβολή της ιερότητας του προσώπου της Παναγίας (Bakhtin, M) και της πίστης των μελών της Εκκλησίας.

Η τέχνη αυτή, παρά το ότι έχει  σκοπό, ενδεχομένως,  να προκαλέσει (προβληματισμό σχετικά με θεωρούμενα κακώς κείμενα στο χώρο της εκκλησίας,  ενσωμάτωση  του ανθρώπινου πόνου, αμφιβολία για την Θεομητορικότητα της Παναγίας, αποξένωση από την πίστη και τη θεότητα στον σύγχρονο κόσμο κ.α. ),    εκλαμβάνεται στην πράξη  ως βανδαλισμός, καθώς διαστρέφει την αληθινή εικόνα, ζωή  και ιστορία της Θεοτόκου Μαρίας και ασκεί  ψυχολογική και ιδεολογική βία (Adorno,Τ.)στους πιστούς.

« Συνδεδεμένη οντολογικά η Θεοτόκος Μαρία με την Χάρη του Παναγίου Πνεύματος είναι η παρηγοριά η ζωοποιός, η οποία, ως η νέα Εύα (=ζωή), σώζει μέσω του Υιού της και διαφυλάσσει την κτίση όλη. Τοιουτοτρόπως υψώνεται σε εικόνα της Εκκλησίας, σαν μητρική προστασία όλων μας. Για τον λόγο αυτό στην Βυζαντινή αγιογραφία, η εικόνα, η οποία παριστάνει την Παναγία Βρεφοκρατούσα, είναι εικόνα της Εκκλησίας. Είναι η κοινωνία του θείου και του ανθρωπίνου. Η ανθρώπινη φύση της Παρθένου, η σάρκα της, γίνεται σάρκα του Χριστού. Έτσι γίνεται «όμαιμος» με τον Υιό της και πραγματώνει τον έσχατο σκοπό, για τον οποίο δημιουργήθηκε ο άνθρωπος, την κατά Χάριν θέωση. Έγινε «μεθόριον κτιστής και ακτίστου φύσεως», κατά τον Άγιο Γρογόριο τον Παλαμά. Η Θεοτόκος κατέστη αυτή, «δι’ ἧς Τριάς ἁγιάζεται», κατά τον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας´ Τοιουτοτρόπως, η Εκκλησία εικονίζεται ως διαρκής Θεοτόκος.» (Αρχ, Κύριλλος Κωστόπουλος)

Δεν είναι δημιουργικό  να  παραλαμβάνεται  ο,τιδήποτε  και οποιοσδήποτε, και στο όνομα της φαντασιακής κατά το δοκούν υποκειμενικής πρόσληψης, να διαστρέφεται   η  αλήθεια και η  πραγματικότητα για πρόσωπα, ιδέες και πράγματα στο όνομα της τέχνης, της διαίσθησης, της υπεραίσθησης και ενδεχομένως της ψευδαίσθησης  ή και της παραίσθησης (Jean-Paul Sartre) ,  και αυτό να  εμφανίζεται ως ελευθερία από τη λογοκρισία.

Είναι αναγκαίο να αναγνωρίσουμε την κοινωνική ευθύνη των καλλιτεχνών (Arendt, H) όταν τα έργα τους αναμένεται να προκαλέσουν αντιδράσεις, ειδικά όταν αυτά αφορούν θρησκευτικά θέματα και θέματα πίστης. Η τέχνη δεν είναι πάντοτε  αμερόληπτη, και η δημιουργία έργων που προσβάλλουν ή παραμορφώνουν ιερά πρόσωπα και  σύμβολα μπορεί  κατά φυσικό τρόπο να θεωρηθεί ως μια πολιτισμική αυθαιρεσία (Goodman, N) και προσπάθεια επιβολής μιας ιδεολογικής θέσης.

Χαρακτηριστικά της μοντέρνας τέχνης όπως η αμφισβήτηση των παραδοσιακών κανόνων, η  αφηρημένη έκφραση, η καινοτομία και ο πειραματισμός, η αντικατάσταση της προοπτικής και του ρεαλισμού, ο εξπρεσιονισμός και υποκειμενικότητα, η αντίθεση και αποδόμηση, ο  σουρεαλισμός και η φαντασία, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με τρόπο ώστε να μην καταστρέφεται η οντολογία του προσώπου στις άγιες εικόνες (Gadamer, H).

Η απεικόνιση της Παναγίας με δυσμορφικό πρόσωπο, για παράδειγμα, μπορεί να εκληφθεί όχι ως καλλιτεχνική πρόκληση, αλλά ως μια απόπειρα μέσα από μια αυθαίρετη υποκειμενική πρόσληψη, να αποδομηθεί το νόημα και η  θέση της Θεοτόκου Μαρίας  στις ψυχές των πιστών (Butler, J) ιδιαίτερα των  νέων,  και να υπονομευθεί μέσα από μια μορφή έμμεσης βίας η διδασκαλία του Χριστού και της  Εκκλησίας  (Άλλωστε η αποδόμηση αυτή συνιστά διατυπωμένη πρόθεση και πρόταση της συγκεκριμένης έκθεσης, ώστε τα έργα της «… να προτείνουν, άλλοτε με χιούμορ, άλλοτε με καυστική ειρωνεία και άλλοτε με βαθιά υπαρξιακή αγωνία, την ανατρεπτική αποδόμηση των στερεότυπων με τα οποία έχουμε γαλουχηθεί.» Dnews.gr )

Η έκθεση τέτοιων έργων τέχνης, που αλλοιώνουν και ασχημαίνουν  το ανθρώπινο πρόσωπο,   σε παιδιά και νέους ανθρώπους,  μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στις παιδικές ψυχές και να διαταράξει βασικές παιδαγωγικές αξίες, όπως ο σεβασμός, η ενσυναίσθηση, η αρμονία, η ψυχική ηρεμία, η εμπιστοσύνη,  και η αγάπη για το συνάνθρωπο (Erikson, E).

Εδώ, ανακύπτει το ερώτημα: πότε η τέχνη ξεπερνά τα όρια της δημιουργικής έκφρασης και μετατρέπεται σε βίαιη  ιδεολογική επίθεση, (Beauvoir,S.) ισότιμη με βανδαλισμό; Η πιθανή  αναξιότητα λειτουργών και μελών της Εκκλησίας δεν δικαιολογεί  ως αντίδραση την  γελοιοποίηση του Χριστού και της Παναγίας. Άλλωστε η  διδασκαλία του Χριστού για την αγάπη , τον σεβασμό, την αλήθεια, την σωφροσύνη, την υποκρισία, τις εμπαθείς  εκδηλώσεις της ψυχής του ανθρώπου, για την σωτηρία του οποίου ενανθρώπησε και σταυρώθηκε (Μ. Βασίλειος), μας αφορά όλους.

Στην πράξη,   η  παραποίηση  και αλλοίωση αυτή της εικόνας του Χριστού  στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης είναι ανάλογη της παραποίησης και αλλοίωσης της προσωπικότητας του Χριστού, όπως αυτή καταγράφεται στο  μονόλογο του  Μεγάλου  Ιεροεξεταστή  που μας παρουσιάζει ο Ντοστογιέφσκι στους Αφελφούς Καραμαζοφ.

Η τέχνη πρέπει να είναι μέσο για τον πολιτισμικό διάλογο, και όχι αιτία συγκρούσεων. Στη δημοκρατική κοινωνία μας, ο σεβασμός στις διαφορετικές θρησκευτικές και πολιτισμικές πεποιθήσεις είναι θεμελιώδης αξία. Η ελευθερία της τέχνης πρέπει να εξασφαλίζεται, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να επιτρέπεται η πρόκληση προσβολών, ιδίως όταν αυτές δημιουργούν ανυπολόγιστο πόνο και λύπη σε πλήθος  πολιτών (Τσιότρας, Δ)  Η τέχνη πρέπει να λειτουργεί ως γέφυρα επικοινωνίας και όχι ως εμπόδιο.

Είναι σημαντικό να επικεντρώσουμε λίγο στην ομορφιά της τέχνης (Danto, A),  τις ηθικές και κοινωνικές διαστάσεις της (Wollheim, R), στη φιλοσοφία του ωραίου στην τέχνη (Kant, I), την ηθική προσέγγιση της τέχνης στη δημόσια ζωή (Nussbaum, M) τη σχέση μεταξύ της πραγματικότητας, της εικόνας και του συμβόλου στην τέχνη (Baudrillard, J).

Η Διοίκηση της Εθνικής Πινακοθήκης θα μπορούσε να λάβει υπόψη τη σημασία του διαλόγου και του σεβασμού, εξετάζοντας τη δυνατότητα προσαρμογής της αμφιλεγόμενης  έκθεσης  ώστε να μην υβρίζονται εικαστικώς εκκλησιαστικά άγια  πρόσωπα και σύμβολα (Schmemann, A) προσεγγίζοντας το θέμα  με μεγαλύτερη προσοχή και ευαισθησία. Χρειάζεται να υπάρχει συνετή ισορροπία μεταξύ λογοκρισίας και ασυδοσίας. Αυτό είναι η Δημοκρατία (Habermas, J). Ο διάλογος μεταξύ της τέχνης και των θρησκευτικών πεποιθήσεων δεν πρέπει να οδηγεί σε συγκρούσεις, αλλά να προάγει την κατανόηση και τον αμοιβαίο σεβασμό.

Τώρα, βέβαια μετά την ένταση που έχει δημιουργηθεί με την αιφνιδίως  εκδηλωθείσα  επιθετικότητα προς την Εθνική Πινακοθήκη, τίποτα δε θα είναι εύκολο.

Σε κάθε περίπτωση, η καταστροφή αυτών των έργων, παρά το γεγονός ότι προέρχεται από ανθρώπους που νιώθουν προσβεβλημένοι, δεν αποτελεί λύση (Bourdieu, P). Αντιθέτως, υποβαθμίζει τον διάλογο και οδηγεί σε ακραίες αντιπαραθέσεις και είναι αντίθετη με το πνεύμα της αγάπης του Χριστού και της Εκκλησίας και των αρετών της  διάκρισης και της σύνεσης. Η βία δεν μπορεί να είναι η απάντηση στην τέχνη που μας ενοχλεί. Αντιθέτως, η τέχνη, ακόμα κι όταν προκαλεί, πρέπει να αποτελέσει αφορμή για συζήτηση, ανταλλαγή απόψεων, κατανόηση, ανατροφοδότηση   και σύνθεση, όχι για καταστροφή. (Einstein,Α.).

Η ταπεινότητα και η αγάπη (Καστοριάδης, Κορνήλιος – Άγιος Γερβάσιος Πατρών)  εάν είχαν υιοθετηθεί από τις δυο πλευρές με σύνεση,  θα μπορούσαν να είχαν αποτρέψει τόσο τη βία της  δυσμορφικής παραποίησης της εικόνας της Παναγίας στο όνομα της τέχνης, όσο και τη βία της καταστροφής της  « εικόνας»  στο όνομα της πίστης, στην Εθνική Πινακοθήκη.