Η ουτοπική πολιτεία του Θάνου Μικρούτσικου

«Στο ταβάνι βλέπω τους γύψους

μαίανδροι στο χορό τους με τραβάνε

η ευτυχία μου σκέφτομαι

θα ΄ναι ζήτημα ύψους»

ή ζήτημα ύφους; Και τα δύο εν τυμπάνω και χορώ, εν χορδαίς και οργάνω. Είναι ζήτημα ύφους και ύψους η σχέση του Θάνου Μικρούτσικου με την ποίηση ή για να ακριβολογούμε είναι συνδυασμός παιδικής εμπειρίας και ατμόσφαιρας του αστικού περιβάλλοντός του. Πριν τα τέλη του ’60 ο υποψήφιος μουσικός Μικρούτσικος ακούει τον πατέρα του να απαγγέλει ελάσσονες ποιητές: Ρώμο Φιλύρα, Σαραντάρη, Αντωνίου, Μ. Πολυδούρη και Κώστα Καρυωτάκη. Από το έτος 1963 μέχρι και το 1967, κατά δήλωση του ιδίου, η μαθητεία του στη μουσική συνοδεύεται από διαβάσματα ελλήνων και ξένων πεζογράφων και ποιητών. Ενδεικτικά, αναφέρω ότι μέσα σε μια νύχτα διαβάζει τους «Ρομαντικούς» του Χικμέτ και αφήνει το βιβλίο από τα χέρια του στις επτά η ώρα το επόμενο πρωί. Σε ηλικία 18 χρόνων, το 1965, πάνω σε στίχους του φίλου ποιητή Ανδρέα Παγουλάτου γράφει το πρώτο τραγούδι του με τίτλο «Μια τραγιάσκα κι ένα τσιγάρο». Τη διετία 1967-69 αποπειράται να μελοποιήσει Νίκο Καββαδία. Στα τέλη του 1969 ηχογραφεί τον πρώτο του δίσκο, 45 στροφών, με δύο ποιήματα του Κ. Καρυωτάκη τη «Μυγδαλιά» και το «Ένα σπιτάκι».

«Κάθε πρωί κοντά της πάω και γονατίζω

και με νεράκι και με δάκρυα την ποτίζω

τη μυγδαλιά που ‘χει στον κήπο μου φυτρώσει…»

Από το έτος 1969 η σχέση του συνθέτη Θάνου Μικρούτσικου με την ποίηση αποκτά ουσιαστικότερο χαρακτήρα, εν προόδω σωματοποιείται και εγκιβωτίζεται σχεδόν στο σύνολο του μουσικού έργου που θα παράγει τα επόμενα 40 χρόνια θωρακισμένη με το ύφος αναζητά και επιδιώκει το ύψος: Ρίτσος, Βάρναλης, Σινόπουλος, Κουλουφάκος, Χικμέτ, Μαγιακόφσκι και Βόλφ Μπίρμαν, Άλκης Αλκαίος λυρικοί, τραγικοί, ερωτικοί, σαρκαστικοί, ουράνιοι, επαναστάτες…

Οι ποιητές προσφέρουν την παρτιτούρα της γλώσσας στον Θάνο Μικρούτσικο για να αναδημιουργήσει με νότες και ήχους τις παρτιτούρες του προσωπικού του μουσικού αποτυπώματος. Παράλληλα, εμφανίζεται ως κυρίαρχο το μέλημα του Θ.Μ. για την αρμονική συνύπαρξη της πρωτοπορίας με την μουσική παράδοση. Η πειραματική μουσική και πρωτοπόροι συνθέτες όπως: ο Κάρλχαιντς Στοκχάουζεν, Πιέρ Μπουλέζ, Λουτσιάνο Μπέριο τον επηρεάζουν και διαμορφώνουν την αισθητική του, η οποία επαναπροσδιορίζει παραδοσιακά μουσικά στοιχεία, με σύγχρονη, μεταμοντέρνα, λογική.

«Άκουσα την Καντάτα για την Μακρόνησο, αναφέρει ο Μ. Θεοδωράκης και η βασική μου σκέψη είναι ότι ο Μικρούτσικος είναι ίσως ο μόνος νεότερος συνθέτης που αντιμετωπίζει σοβαρά, υπεύθυνα και δημιουργικά τα πρόβλημα αυτής που εγώ ονομάζω μετασυμφωνική μουσική, που εγκαταλείπει το φολκλόρ, τον λαϊκισμό και τον μελωδικό αυτοσχεδιασμό για να προχωρήσει στη σύνθεση».

Ο κόσμος της μουσικής και ο κόσμος της ποίησης στο έργο του Θ.Μ. βαδίζουν χέρι-χέρι αναζητώντας την ουτοπική πολιτεία. Οι χειρονομίες που ανταλλάσσονται μεταξύ μουσικής και ποίησης διατρέχουν το σύνολο του έργου του: έργα μουσικής δωματίου, έργα για ορχήστρα, ο Αδελφός του Γιώργου Χειμωνά, για μαγνητοταινία συναντά τη φωνητική μουσική: με έργα Κιγκλίδωμα Ι σε ποίηση Γ. Ρίτσου, Μουσική πράξη στον Μπρέχτ, Σονάτα του Σεληνόφωτος, Σπουδή στον Βλαδίμηρο Μαγιακόφσκι, Μια εποχή στην Κόλαση του Ρεμπώ, όπερα, Η επιστροφή της Ελένης, όπερα. Η αμφίδρομη σχέση του Θ.Μ με την πειραματική μουσική -μίξη τονικού και ατονικού υλικού- τον τοποθετεί δίπλα σε μια σειρά ευρωπαίων συνθετών με συγγενείς απόψεις.

«Στον Μικρούτσικο, γράφει ο μουσικοκριτικός Σάρλ Φιλιππόν, το ουσιαστικό εδρεύει μέσα σ’ αυτή την προνομιούχα σχέση που ζει μαζί με την ποίηση μέσα σ΄ αυτή την ολότητα όπου λάμπουν τα ευρήματα του κειμένου και της μουσικής. Δεν μελοποιεί απλά την ποίηση του Καβάφη, του Σεφέρη και του Ρίτσου: δημιουργεί έναν καινούργιο χώρο ανοικτό στο τραγούδι που κουβαλάει μέσα της η λέξη… έχει το σπάνιο χάρισμα κείμενα δύσκολα να τα κάνει προσιτά, προβάλλοντας μέσα μας τις αβυσσαλέες τους αντηχήσεις. Αναζητεί την επαφή, πετάει τις μάσκες και αποκαλύπτει τις αβύσσους των ουσιαστικών αινιγμάτων». Διαβάζοντας την αυτοβιογραφία του Θ.Μ. ανακάλεσα συνθέσεις του (Αντιθέσεις, Νύχτα με σκιές χρωματιστές, Στον τόπο μου είμαι τέλεια ξένος, Θάνος Μικρούτσικος και Γκάρυ Μπάρτον Μουσικές ιστορίες,) και ψηλάφισα ξανά και ξανά νότες και λέξεις:

«Όταν θα σμίξεις με το φως που σε βολεί

και θα χαθείς μέσα σε διάφανη αμφιλύκη

πάνω σε πράσινο πετούμενο χαλί,

θα μείνει ο ναύτης να μετρά το άσπρο χαλίκι»

Αντινομία, Ν. Καββαδία

ΑΝΤΙΝΟΜΙΑ: Μουσικός και ποίηση, ζήτημα ύφους και ζήτημα ύψους, λέξη και νότα, κλασσική και πειραματική μουσική. Μέσα στον ωκεανό της αντινομίας σε όλες τις μορφές και τις εκφάνσεις ο Θ.Μ. (μανιακός της φούγκας, μεθοδιστής της διαλεκτικής) είχε συμμάχους και συνοδοιπόρους τους ποιητές. Αγάπησε την ποίηση όσο και την μουσική.

«Όταν θα βγεις στην Αγορά,

ν΄ αγοράσεις άφθονα μήλα,

όχι των Εσπερίδων τα χρυσά,

μα τα κόκκινα τα μεγάλα, που, όταν μπήγεις

στην κρουστή σάρκα τους τα απαστράπτοντα δόντια σου,

μένει καθηλωμένο, σαν μία αιωνιότητα πάνω από τα βιβλία,

το ζωικό χαμόγελό σου».

Σάρκινος Λόγος, Γ. Ρίτσος

Μέσα από αντιφάσεις, αντινομίες, παραβάσεις ο μουσικός κάρφωσε τις απαστράπτουσες νότες του (με συμμετρία, περιοδικότητα, επανάληψη, ταλάντευση) πάνω στις λέξεις των ποιητών.

Σύμμαχος και υπερασπιστής των αδικημένων ή παραμελημένων για το έργο τους, Ρίτσου και Καββαδία, ο Θ.Μ. τους συμπαραστέκεται έργω και λόγω. «Η σχέση μου με το Ρίτσο ήταν εξαιρετική από την πρώτη στιγμή της γνωριμίας μας έως το τέλος. Τον θεωρώ μαζί με τον Καβάφη, τους δύο σημαντικότερους έλληνες ποιητές… Από τον Ρίτσο έμαθα πως είναι νόμιμο να γράφεις για ότι σε καίει είτε αυτό είναι γροθιά είτε ο έρωτας είτε το ταξίδι. Με την προϋπόθεση, όμως, να αποφεύγεις την τυποποιημένη φόρμα, να μην πατάς με ευκολία σε ό,τι προηγήθηκε αλλά να σε ενδιαφέρει το μετά».

Να σε ενδιαφέρει το μετά, βαθύ-βαθύ το πέσιμο,

βαθύ-βαθύ το ανέβασμα, να σε ενδιαφέρει το μετά.

«Ο Καββαδίας, αναφέρει ο Μ., είχε χαρακτηριστεί ως «ποιητής ημερολογίου» και τον χαρακτήριζαν επιπόλαια ως «ποιητή της θάλασσας και των ναυτικών», ως έναν ελάσσονα ηθογράφο,… Για μένα ο Καββαδίας δεν είναι ο ποιητής της θάλασσας και των ναυτικών –αυτά τα χρησιμοποίησε σχεδόν προσχηματικά-, αλλά ένας ποιητής που μίλησε για την ελευθερία, για την αξία της ανατροπής, για τη δύναμη της ζωής χωρίς συμβάσεις. Αυτά τα επίπεδα προσπάθησα να αναδείξω με τη μελοποίησή μου… »

Να σε ενδιαφέρει το μετά, βαθύ-βαθύ το πέσιμο,

βαθύ-βαθύ το ανέβασμα, να σε ενδιαφέρει το μετά.

«Για αυτό το λόγο, συνεχίζει ο Θ. Μ., όσο σπουδαιότερο είναι ένα ποίημα τόσο περισσότερες διαστάσεις έχει, ποτέ ένα σπουδαίο ποίημα δεν είναι μόνο αυτό που φαίνεται στην πρώτη ανάγνωση… Χρειάζεται να το αποκαλύπτουμε, να το φωτίζουμε…»

Για τους ίδιους λόγους χρειάζεται να φωτίζουμε και τη μουσική. Να ξανακούσουμε το Φρανσουά Βιγιόν του Μικρούτσικου, να ψάλουμε το Δοξαστικό για τον Ευριπίδη, να ανασύρουμε το Ιν μεμόριαμ του Ντμίτρι Σοστακόβιτς (In Memoriam to D. Shostakovitch), να τραγουδήσουμε τον Ανεπίληπτο Θάνατο σε ποίηση Α. Σικελιανού, να αγγίξουμε τον Αδελφό σε ποίηση Γ. Χειμωνά.

«Η ποίηση είναι το μοναδικό πράγμα στον κόσμο που έχει αιτία και για αυτό αφανίζεται ρημαγμένη από κάτι που δεν έχει αιτία. Τέτοιο είναι πάντα το τέλος των ποιητών να καταστρέφονται χωρίς αιτία.

Η κραυγή του πεθαμένου ποιητή

Χτύπα! Χτύπα! Που αντηχεί σε ολόκληρο το ποίημα δίνει το μέτρο του αναίτιου όχι της εκδίκησης». Ο εχθρός του ποιητή, Γιώργος Χειμωνάς, ο Αμλέτ της Σελήνης του Θ.Μ.

Χτύπα! χτύπα τα πλήκτρα, τα κρουστά για να ακούσεις πάλι τους φθόγγους και τους ήχους, θέματα και ιδέες της Τζοκόντα ‘87, της Φαντασίας Νο 1, των Μικρών Τρωαδίτισσων, της Μονοφωνίας χωρίς ανατροπή, μουσικών έργων του Θ.Μ., όπου μπορείς να αφουγκραστείς τον αιώνιο θαυμαστή και μελετητή των έργων του Λουτσιάνο Μπέριο, των Πολωνών Λουτοσλάβσκι και Πεντερέσκι, του Στραβίνσκυ, του Μπάρτοκ , του Μπέργκ και κυρίως του Ντμίτρι Σοστακόβιτς.

«Δεν ξαναμίλησα ποτέ για μουσικές άλλων, αν δεν είχε προηγηθεί από πλευράς μου μια κάθετη βουτιά στο έργο τους. Εδώ, έγκειται και η διαφωνία μου με πολλούς δημοσιογράφους, κριτικούς και παραγωγούς ραδιοφώνου οι οποίοι, με μόνο όπλο τις προσωπικές τους εμπειρίες «διαγράφουν» ολόκληρους δίσκους είτε από αδυναμία να κάνουν αυτή την κάθετη βουτιά, είτε από ένα αίσθημα επάρκειας που πολλές φορές τους οδηγεί σε μετέωρες εκτιμήσεις» λόγια του Θ.Μ. που σφραγίζουν την συμμετρία του έργου του με την «προπαίδεια» της μουσικής και τη «γεωμετρία» της ποίησης.

Η ποιητική της μουσικής και η μελωδικότητα της ποίησης στο έργο του Θ. Μ. κατασκευάζουν έναν πολυπρισματικό μουσικό κόσμο, και αναδεικνύουν έναν συνθέτη πολυπράγμονα και πολυεπίπεδο. «Μέσα σε κάθε δημιουργικό άνθρωπο – για να θυμηθούμε τον δαφνοστεφή Γκλεν Γκουλντ- υπάρχει ο καινοτόμος που συγκρούεται με τον έφορο μουσείου». Στο καλειδοσκόπιο του ανήσυχου συνθέτη η μουσική συναντά τις λέξεις (την αλφάβητο της γλώσσας) και διαθλάται σε ένα ουράνιο τόξο ηχητικών χρωμάτων, παραφράζοντας τον Μπλέηκ θα έλεγα:

«Γέρασε στη μουσική από το Εφτά ως το Εφτά φορές Εφτά».

Πολυπρισματικός και πολυεπίπεδος ο Μικρούτσικος λαϊκός, πειραματιστής, συνθέτης έργων του μεσαίου χώρου ή οραματιστής κλασσικής μουσικής ανασύρει λέξεις τις επιδοτεί με νότες και επαναλαμβάνει με τον τρόπο του ποιητή:

Διψάς χρυσάφι. Πάρε, ψάξε, μέτρα.

Με το μουσικό του έργο ο Θ.Μ. προσπάθησε να αποτυπώσει όψεις της προσωπικότητας του: τα διάφορα μουσικά είδη, τις ποικίλες τεχνοτροπίες, το θεματικό εύρος και τις δημιουργικές εμμονές του σε ορισμένες πηγές έμπνευσης, τέλος τις διαδοχικές προσεγγίσεις του σε ζητήματα αισθητικής και σε καίρια προβλήματα της ανθρώπινης μοίρας - «ανθρώπινης κωμωδίας» της κοινωνίας, της ιστορίας και της ίδιας της τέχνης.

Ο καθένας στο έργο του συνθέτη Θ.Μ, θα κάνει τις δικές του ανακαλύψεις και προβολές. Τα αληθινά μουσικά έργα είναι σύνθετα ολιστικά και ανοικτά. Όσο καλλιεργούν ευαισθησίες, άλλο τόσο γονιμοποιούνται από νέες μοναχικές ή καθολικές προσεγγίσεις. Στο μακρύ ταξίδι τους στο χρόνο αντικρίζονται σε άλλους καθρέφτες, ανακαλύπτονται, επικαιροποιούνται, και δίνουν απαντήσεις σε καινούργιες αισθητικές ανάγκες.

Η παρακμή μιας εποχής

Σε λίγο ο νέος θα σωπάσει, θα σοβαρευτεί και θα πει: η παρακμή μιας εποχής.

«Καμιά φορά, όταν με ρωτάνε, λέει ο Μ., τι κάνω αυτόν τον καιρό, τους απαντάω «γράφω ένα έργο σε ποίηση του Λόρκα» ή «ένα έργο για κουαρτέτο εγχόρδων», μου λένε «και τι είναι αυτό που κάνεις; αντίσταση;» Βεβαίως και είναι αντίσταση! Ενάντια στην χυδαιότητα, προσπαθείς να διατηρήσεις την ανθρωπιά σου, να συνομιλήσεις σε ένα επίπεδο με κάποιους ανθρώπους… Δεν είμαι από κείνους που θα αποσυρθούν σε μια επαρχία και θα σιωπήσουν… Το δύσκολο είναι να μένεις εδώ και να προσπαθείς συνέχεια να δημιουργείς και να συμμετέχεις με τους όρους σου. Δεν το πετυχαίνεις πάντα… Πέφτεις απ’ το σκοινί, σηκώνεσαι και συνεχίζεις. Μια σχοινοβασία είναι. Και, όσο ξαναστέκεσαι στα πόδια σου, νικάς».

Σε λίγο ο νέος θα σωπάσει, θα σοβαρευτεί και θα πει: η παρακμή μιας εποχής.

«Πρέπει να δούμε λιγάκι πολιτεία,

την πολιτεία με τα ροζιασμένα χέρια της

Την πολιτεία του μεροκάματου,

Την πολιτεία που ορκίζεται στο ψωμί και στη γροθιά της

Την πολιτεία που όλους μας αντέχει στη ράχη της

Με τις μικρότητές μας, τις κακίες, τις έχτρες μας,

Με τις φιλοδοξίες, την άγνοιά μας και τα γερατειά μας, -

Να ακούσουμε τα μεγάλα βήματα της πολιτείας …»

Ας αφουγκραστούμε στη «Σονάτα του Σεληνόφωτος» του Γιάννη Ρίτσου την «Έφοδο στον ουρανό». Ας εξερευνήσουμε το μουσικό σύμπαν του Θάνου Μικρούτσικου με το διαστημόπλοιο «Η Ελπίς».

Για να ξαναγίνει στην ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ ο ΧΑΛΚΟΣ ΤΡΟΜΠΕΤΑ!

*Το κείμενο διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου του Οδυσσέα Ιωάννου «Ο Θάνος και ο Μικρούτσικος, μια αυτοβιογραφία μέσα από 24 συναντήσεις» εκδ. Πατάκη, 2011 που πραγματοποιήθηκε στο Δημοτικό Θέατρο Πάτρας «Απόλλων», τη Δευτέρα 28 Νοεμβρίου 2011 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΜΕΤΡΟΝΟΜΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 47 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ - ΜΑΡΤΙΟΥ 2013).