Σήμερα στο Πολύεδρο η Αντιγόνη Βλαβιανού με τον ...ξανακερδισμένο τ(ρ)όπο της λογοτεχνίας

Του Γιάννη Μουγγολιά

Η συγκριτική γραμματολογία είναι το αντικείμενο μελέτης της συγγραφέως Αντιγόνης Βλαβιανού που υπογράφει το εξαιρετικό βιβλίο «Ο ξανακερδισμένος τ(ρ)όπος της λογοτεχνίας», το οποίο κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Πατάκη.

Η Αντιγόνη Βλαβιανού, διδάκτωρ Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης, με εξειδίκευση στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, διδάσκουσα επί σειρά ετών Νεοελληνική Λογοτεχνία με συγκριτικές προεκτάσεις στο Κέντρο εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου της Βουργουνδίας και αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, έχει τιμηθεί από το γαλλικό Υπουργείο Παιδείας με τη διάκριση του Ιππότη του Τάγματος του ακαδημαϊκού Φοίνικα.

Η Αντιγόνη Βλαβιανού φτιάχνει ένα βιβλίο ολοκληρωμένο όπου αποτυπώνεται η σφραγίδα μιας συγκροτημένης διανοούμενης, ένα βιβλίο με την ακαδημαϊκή ταυτότητά της και την επιστημονική εγκυρότητά της, ωστόσο ένα βιβλίο κατανοητό χωρίς στείρες διατυπώσεις, ένα βιβλίο για τον αναγνώστη και τον εραστή της λογοτεχνίας, ιδιαίτερα απολαυστικό που ξεκλειδώνει αναγνωστικές εμπειρίες πρωτόγνωρες.

Το βιβλίο της Βλαβιανού, πολυεπίπεδο εξετάζει τα λογοτεχνικά κείμενα που επιλέγει ρίχνοντας βάρος στην ουσιώδη ερμηνεία τους με τη διεισδυτική ματιά μιας σπουδαίας ερευνήτριας του λόγου. Ωστόσο η πρωτοτυπία αυτού του βιβλίου έγκειται στο ότι η εξέταση των κειμένων, συγγραφέων, ιδεών, οραμάτων γίνεται υπό το πρίσμα της συγκριτικής πράξης, δηλαδή της «μελέτης της λογοτεχνίας ως υπερεθνικού φαινομένου». Τα κείμενα χάνουν τις παραδοσιακές ή σύγχρονες εθνικές εξαρτήσεις τους και η συγκριτική ανάγνωση ενεργοποιεί νέα πεδία όπου κάθε κείμενο διατηρεί την ιδιαιτερότητά του κατά τη μετάβασή του από το ατομικό στο τοπικό και κατόπιν στο παγκόσμιο.

Όπως η ίδια σημειώνει: «Η συγκριτική γραμματολογία, διασχίζοντας σύνορα, δεν συνιστά μόνο επιστήμη των συγκλίσεων και των αναλογιών αλλά πρωτίστως των αποκλίσεων και των διαφορών, με τη “διαφορά” να αποτελεί “πραγματικότητα σύμφυτη” της υπόστασης του λογοτεχνικού κειμένου και, κατ΄ επέκτασιν, θεμέλιο λίθο της ύπαρξής του, γεγονός που παρέχει στο κείμενο το δικαίωμα […] να είναι τόσο υπεύθυνο, ευαίσθητο, υπόλογο και αυτόνομο έναντι κάθε συγκριτικής μελέτης.

Η Βλαβιανού επιλέγει συγγραφείς κολοσσούς όπως τους Γιώργο Ιωάννου, Μένη Κουμανταρέα, Ζορζ Περέκ, Πιέρ Πάολο Παζολίνι, Μαρσέλ Προυστ, Ναγκίμπ Μαχφούζ, Ορχάν Παμούκ, Γκυ ντε Μωπασάν, Μιχαήλ Μητσάκη, Μ. Καραγάτση, Γκυστάβ Ρουντ, Ντίνο Μπουτζάτι, Ρομαίν Γκαρύ, Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, Ρόμπερτ Γκρέηβς, Νάσο Δετζώρτζη κ.α., σταχυολογεί αποσπάσματα  του σπουδαίου έργου τους και τα εξετάζει σε διάφορους συνδυασμούς με τη συγκριτική ανάγνωση μέσω της οποίας αυτά άλλοτε συγκλίνουν και άλλοτε αποκλίνουν. Δίνει στις συναντήσεις ή τις αποκοπές αυτές ένα πρωτόγνωρο φως. Ο τόπος και ο χρόνος γίνονται εμβληματικές παράμετροι αυτής της ανάγνωσης. Για παράδειγμα το πρώτο κείμενό της μέσα από τη συγκριτική ανάγνωση αποσπασμάτων των Μητσάκη, Ιωάννου, Κουμανταρέα μάς προσφέρει «μια περιπατητική ανά-γνωση της πλατείας Ομονοίας» επιχειρώντας «μια ανά-γνωση της τοπιογραφίας του αστικού χώρου (δρόμοι, πλατείες, πεζοδρόμια, σταυροδρόμια, στοές ή υπόγειες διαβάσεις), των μετακινήσεων μέσα σ΄ αυτόν (εκδοχές βάδισης ή μέσα μεταφοράς) και των χώρων συνάθροισης των ανθρώπων (καφενεία, σινεμά και ποικίλα μαγαζιά), σε συνδυασμό με τις μεταμορφώσεις της πόλης (μέσα σ΄ ένα 24ωρο ή σε μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα) και τον ιστορικό της χρόνο (μέσω παλαιών κτιρίων / μνημείων ή άλλων εγγραφών της συλλογικής μνήμης στο σώμα της)». Oι διαφορετικοί επισκέπτες της πλατείας, του αστικού δηλαδή χώρου (εργαζόμενοι, καλλιτέχνες ή περιθωριακοί, ξένοι, επαρχιώτες ή επαίτες) αλλά και οι πινακίδες, οι επιγραφές, τα τραγούδια, ο προφορικός λόγος των μικροπωλητών και περαστικών, ο αστικός δηλαδή λόγος που εμπεριέχεται στην πλατεία, είναι οι δυο παράγοντες που διαχωρίζουν κοινωνικά τον αστικό χώρο, την πλατεία. Ωστόσο μέσω των κειμένων των τριών συγγραφέων η Βλαβιανού προτάσσει και μια ανάγνωση που σχετίζεται με τις αισθήσεις και που διαθέτει έντονο συμβολισμό συνθέτοντας τη σύγχρονη μυθολογία της πόλης. Παράλληλα το παρελθόν και το παρόν ξεδιπλώνονται με άξονα την πλατεία Ομονοίας, κυρίως στη νυχτερινή της ζωή: «το θορυβώδες και ανώνυμο ανθρωπομάνι, που ζωντανεύει αυτό τον “ομφαλό” της πρωτεύουσας την ημέρα, δίνει τη θέση του στους μοναχικούς περιπατητές της νύχτας, τους θηρευτές της εφήμερης απόλαυσης ή τους μύστες της σκοτεινής φαντασμαγορίας της μεγαλούπολης, όταν οι σκιές κτισμάτων και ανθρώπων δημιουργούν ένα άλλο σκηνικό, υποβλητικό, υπαινικτικό, ιεροκρύφιο μέσα σε ψιθύρους και “ξέφτια από συνομιλίες”», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά στον εξαιρετικό πρόλογό της η Λίζυ Τσιριμώκου.

Οι ημι-δημόσιοι και ιδιωτικοί χώροι στην ελληνογαλλική μεταπολεμική πεζογραφία είναι ο πυρήνας ενός άλλου εμβριθούς κειμένου της που σχετίζει αποσπάσματα των Κουμανταρέα, Ιωάννου, Περέκ, Μπυτόρ κ.α. Το «ζευγάρι» των Καραγάτση και Ρομαίν Γκαρύ εξετάζεται στο πλαίσιο της ανοικονόμητης φαντασίας τους, που αδυνατεί να οριοθετηθεί στο μέγεθος μιας συγκεκριμένης ταυτότητας. Όλοι οι συνδυασμοί των συγγραφέων και οι διάλογοι των αποσπασμάτων τους υπηρετούν την πρόταση της συγγραφέως για μια συγκριτική ανάγνωση των λογοτεχνικών κειμένων. Μέσα από τις έντεκα συγκριτικές της ανα-γνώσεις τα κείμενα αναπνέουν με μια άλλη αύρα, εκπέμπουν μια άλλη λάμψη και φωτεινότητα συνομιλώντας σε απροσδόκητες συναντήσεις, αυτές που πλέον απαιτούν την προσοχή και την ικανότητα του εξασκημένου πλέον αναγνώστη στη δεύτερη ματιά. Μια δεύτερη ματιά που κάνει εφικτό το γεφύρωμα φαινομενικά πολλές φορές «αταίριαστων» λογοτεχνικών αισθητικών κατευθύνσεων, οι οποίες ωστόσο ενεργοποιούνται σε μια δημιουργική συνομιλία μέσα από την έμπειρη ματιά της Βλαβιανού.

Η μελέτη της Αντιγόνης Βλαβιανού κυλά τόσο φυσικά σε ένα γοητευτικό οδοιπορικό με οδηγούς τα μοναδικά θραύσματα των λογοτεχνικών κειμένων. Ωστόσο, μέσα από τα μάτια της θα δείτε αθέατα τοπία που η επαφή μαζί τους θα σας αποκαλύψει πολλά και συναρπαστικά. Γιατί η λογοτεχνία έχει από μόνη της τη μαγεία της, ωστόσο μέσα από τους αντικατοπτρισμούς της σε κείμενα άλλων αλλά και τις καίριες εκείνες διαφοροποιήσεις, προσεγγίζεται σε ένα διευρυμένο πλαίσιο που μας ανοίγει νέους ορίζοντες.