Ποιες Πατρινές είναι οι «Σφήκες» που θα έκαναν τη μεγάλη έκπληξη τα Θεοφάνεια!

«Η αρχική ιδέα ήταν να δημιουργηθεί μία ομάδα από καρναβαλιστές που έχουν μέσα τους το μικρόβιο της δημιουργίας. Τα πρώτα μηνύματα τα έστειλα σε φίλες και γνωστές λοιπόν που ήξερα ότι έχουν τη λόξα της δημιουργίας καθώς το έχουν αποδείξει. Στη συνέχεια μαθεύτηκα κι έδειξαν ενδιαφέρον κι άλλες γυναίκες. Φυσικά στόχος μας είναι στην ομάδα να προστεθούν και αγόρια. Μαζί θα πραγματοποιούμε εκδηλώσεις οι οποίες στην πορεία θα γίνουν έθιμα. Αυτό είναι που λείπει από την Πάτρα. Κάποτε υπήρχε» λέει η κα Αγγελοπούλου τονίζοντας ότι η Πάτρα δεν είναι μόνο το Καρναβάλι της και ότι μπορεί να κεντρίζει τα βλέμματα και το ενδιαφέρον αρκετές φορές τον χρόνο.

Στις «Σφήκες», όπως μας εξηγεί,  μπορεί να συναντήσει κανείς και νεαρά άτομα καθώς «είναι σημαντικό να υπάρξει στροφή σε νεότερους ανθρώπους που θα συνεχίσουν και θα κρατήσουν ζωντανά έθιμα και παραδόσεις». Όπως αναφέρει η Βικτωρία Αγγελοπούλου, υπάρχουν πολλές σκέψεις για εκδηλώσεις ενώ η αρχή θα γινόταν την παραμονή των Θεοφανείων με την εμφάνιση της μάγισσας… «Μπεφάνα»!

«Οι Μπεφάνες θα έβγαιναν την παραμονή των Θεοφανείων, για να ξορκίσουν το κακό. Ωστόσο το αυστηρό lockdown που επιβλήθηκε και θα κρατήσει μέχρι τις 11 Ιανουαρίου, όπως ξέρουμε, δεν θα μας επιτρέψει τελικά να βγούμε στους δρόμους εκείνη την ημέρα.

Αυτό είναι κάτι που θα γίνει τις επόμενες μέρες, αν μας το επιτρέψουν οι συνθήκες. Θα δώσουμε το στίγμα μας και αν μπορούμε, πάντα δεδομένων των συνθηκών, θα το κάνουμε πιο έντονα, με χορό και τραγούδια. Στόχος μας να αναπτερώσουμε το ηθικό του κόσμου αλλά και να δημιουργήσουμε, όπως προείπα, έθιμα ξανά. Σε κάποια χρόνια ίσως έρχονται στην Πάτρα, την παραμονή των Θεοφανείων, για να δουν τις "Μπεφάνες"» λέει η Βικτωρία Αγγελοπούλου.

 Ποια είναι η Μπεφάνα! 

Η Μπεφάνα, λεξιλογική απόδοση των Θεοφανείων (από την ελληνική λέξη ἐπιφάνεια, epifáneia) μέσω των λέξεων bifanìa και befanìa, είναι μια παραδοσιακή φιγούρα που συνδέεται με τις γιορτές των Χριστουγέννων, χαρακτηριστική σε ορισμένες ιταλικές περιφέρειες που έπειτα εξαπλώθηκε σε όλη την ιταλική χερσόνησο, αλλά είναι λιγότερο γνωστή στον υπόλοιπο κόσμο. Σύμφωνα με την παράδοση, πρόκειται για μια πολύ ηλικιωμένη γυναίκα που πετάει πάνω σε μια φθαρμένη σκούπα, για να επισκεφτεί τα παιδιά τη νύχτα μεταξύ της 5ης και 6ης Ιανουαρίου (η νύχτα των Θεοφανείων) και να γεμίσει τις κάλτσες που άφησαν αυτά, που είναι ειδικά κρεμασμένες πάνω στο τζάκι ή κοντά σε ένα παράθυρο. Σε γενικές γραμμές, τα παιδιά που κατά τη διάρκεια του έτους ήταν φρόνιμα θα λάβουν γλυκά, καραμέλες, αποξηραμένα φρούτα ή μικρά παιχνιδάκια. Αντίθετα, όσα έχουν συμπεριφερθεί άσχημα θα βρουν τις κάλτσες γεμάτες με κάρβουνο ή σκόρδο.

Η Μπεφάνα στο Καμομαρίνο του Μαρούτζιο.

Η καταγωγή της είναι μάλλον συνδεδεμένη με ένα σύνολο από ειδωλολατρικές εξευμενιστικές τελετουργίες, που χρονολογούνται από το 10ο -6ο αιώνα π.Χ., σχετικές με τους εποχιακούς κύκλους που σχετίζονται με τη γεωργία, δηλαδή συνδέονται με τη συγκομιδή του προηγούμενου έτους, που είναι πλέον έτοιμο να ξαναγεννηθεί ως νέο έτος, διαδεδομένο στη Βόρεια Ιταλία, στην Κεντρική Ιταλία και τη Νότια, μέσα από μια αρχαία θρησκεία, το Μιθραϊσμό και άλλες λατρείες, όπως η κέλτικη, που σχετίζονται με το χειμώνα της Αρκτικής.

Οι αρχαίοι Ρωμαίοι κληρονόμησαν παρόμοιες τελετές, με τη συμμετοχή τους, επομένως, στο ρωμαϊκό ημερολόγιο, και γιορτάζοντας, μάλιστα, την προσωρινή διακοπή από το τέλος του ημερολογιακού έτους, το χειμερινό ηλιοστάσιο βασικά, και την επέτειο του Ανίκητου Ήλιου. Τη δωδέκατη νύχτα μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, γιορταζόταν ο θάνατος και η αναγέννηση της φύσης μέσα από τη Μητέρα Φύση. Οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι σε αυτές τις δώδεκα νύχτες (ο αριθμός των οποίων θα εκπροσωπούταν είτε από τους δώδεκα μήνες του καινοτόμου ρωμαϊκού ημερολογίου, στο πέρασμά του από το καθαρά σεληνιακό στο σελινοηλιακό έτος, αλλά πιθανόν να συνδέονταν ακόμη και με άλλους αριθμούς, και μυθολογικά σύμβολα) οι γυναικείες μορφές πετούσαν πάνω από τα καλλιεργημένα χωράφια, για να εξευμενίσουν τη γονιμότητα των μελλοντικών συγκομιδών, από το οποίο προέκυψε ο μύθος της "ιπτάμενης" φιγούρας. Σύμφωνα με ορισμένους, τέτοιου είδους γυναικεία φιγούρα εντοπίστηκε για πρώτη φορά στην Νταϊάνα, τη θεά του φεγγαριού, που όχι μόνο είναι συνδεδεμένη με το κυνήγι αλλά και με τη βλάστηση, ενώ σύμφωνα με άλλους, ήταν συνδεδεμένη με μια κατώτερη θεότητα που ονομάζεται Σάτια (θεά του κορεσμού), ή Αμπούντια (θεά της αφθονίας).

Μια άλλη υπόθεση θα μπορούσε να συνδέσει την Μπεφάνα με μια αρχαία ρωμαϊκή γιορτή, που πάντα λάμβανε χώρα το χειμώνα, προς τιμήν του Τζιάνο και της Στρένιας (από την οποία προέρχεται ο όρος "δώρα") και κατά τη διάρκεια της οποίας ανταλλάζονταν τα δώρα.

Η Μπεφάνα, σύμφωνα με ερμηνείες ευρέως αποδεκτές στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, παραπέμπει στην κέλτικη μορφή της θεάς Πέρχτας, που αφομοιώνεται σε ορισμένες μορφές όπως η θεά Φρέγια στη Σκανδιναβία, η Χόλντα στη βόρεια Ευρώπη, η Μπέρτα στη Μεγάλη Βρετανία,η Μπέρχτα στην Αυστρία, την Ελβετία, τη Γαλλία και τη Βόρεια Ιταλία, είναι μια προσωποποίηση της γυναίκας στη χειμερινή φύση, παρουσιάζεται σαν μια γριά με γέρικη καμπούρα και με γαμψή μύτη, άσπρα μαλλιά αχτένιστα και με πόδια παραμορφωμένα, ντυμένη με κουρέλια και παπούτσια χαλασμένα, που πετώντας πάνω από χωράφια και εδάφη τη νύχτα εξευμενίζει τη γονιμότητά τους, και γιορτάζεται 12 ημέρες μετά τα Χριστούγεννα, που συμπίπτουν τυχαία με τα Θεοφάνεια.

Ήδη ξεκινώντας από το 4ο αιώνα μ. Χ. , η μετέπειτα Εκκλησία της Ρώμης άρχισε να καταδικάζει όλες τις τελετές και τις ειδωλολατρικές πεποιθήσεις, προσδιορίζοντάς τες ως αποτέλεσμα σατανικών επιρροών. Αυτές οι επικαλύψεις έδωσαν αφορμή για πολλές προσωποποιήσεις, που κατέληξαν, ξεκινώντας από τα τέλη του Μεσαίωνα, στην τρέχουσα εικόνα που καθαρίζεται από παραμυθιακές ή ειδωλολατρικές μολύνσεις, ακόμη και αν η εμφάνιση, καλοπροαίρετη και μη-αρνητική, ήταν και εξακολουθεί να είναι, ως επιρροή της γιορτής του Χάλογουιν, λανθασμένα συνδεδεμένη με αυτή της μάγισσας. Στην πραγματικότητα, δεν είναι μάγισσα, αλλά μια φιλική γριά, που αναπαρίσταται πάνω σε μια ιπτάμενη σκούπα, ένα αρχαίο σύμβολο που, δείχνει την αναπαράσταση του καθαρισμού των σπιτιών (και των ψυχών), ενόψει της αναγέννησης της νέας εποχής.

Καταδικασμένη επομένως από την Εκκλησία, η αρχαία γυναικεία ειδωλολατρική εικόνα έγινε αποδεκτή σταδιακά στον Καθολικισμό, ως ένα είδος δυϊσμού ανάμεσα στο καλό και το κακό. Ήδη κατά την περίοδο του θεολόγου, Επιφανίου της Σαλαμίνας, η ίδια επέτειος των Θεοφανείων προτάθηκε για την ημερομηνία της δωδέκατης νύχτας μετά τα Χριστούγεννα, απορροφώντας έτσι τον αρχαίο αριθμητικό ειδωλολατρικό συμβολισμό.

Η Μπεφάνα στο Γκούμπιο

Το 1928, το φασιστικό καθεστώς θέσπισε τον εορτασμό της φασιστικής Μπεφάνας, όπου διανέμονταν δώρα στα παιδιά των φτωχότερων τάξεων. Μετά την πτώση του Μουσολίνι, η φασιστική Μπεφάνα συνέχισε να γιορτάζεται στην Ιταλική Κοινωνική Δημοκρατία.

Στην πιο πρόσφατη περίοδο, πολλές και ευρέως διαδεδομένες είναι οι ιταλικές αναπαραστάσεις της Μπεφάνας και οι γιορτές αφιερωμένες σ'αυτήν. Συχνά πρόκειται για ένα βοηθό που κατεβαίνει από το καμπαναριό της πλατείας ενός χωριού, ή για γριούλες μεταμφιεσμένες για να μοιράσουν γλυκά και δώρα στα παιδιά. Η παράδοση την θέλει "γριά" για να δηλώσει το τέλος ενός κύκλου: με το χειμερινό ηλιοστάσιο, στην πραγματικότητα περνά από το παλιό στο νέο, από το κρύο και τις ατελείωτες νύχτες στην επιμήκυνση της περιόδου του φωτός. Επιπλέον, σε επίπεδο νόμιμου ημερολογίου, με το τέλος του έτους, εισάγεται το νέο γρηγοριανό έτος. Επίσης σε λειτουργικό επίπεδο, τελειώνει η ισχυρή Λειτουργική εποχή , των Χριστουγέννων, και αρχίζει το Συνηθισμένο. Ακριβώς για το λόγο αυτό, την ημέρα των Θεοφανείων, που γιορτάζεται και η Μπεφάνα, απαγγέλλεται το "Θεοφάνια όλες τις γιορτές διώχνεις".

Το όνομα

Το όνομα "Μπεφάνα", ερμηνευμένο όπως η γυναικεία μαριονέτα που βγαίνει τη νύχτα των Θεοφανίων, ήταν ήδη διαδεδομένο στη λαϊκή διάλεκτο του 14ου αιώνα, ιδιαίτερα στα εδάφη της αρχαίας Ετρουρίας (Τοσκάνη και Τουσία στο σημερινό βόρειο Λάτσιο, επομένως χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα ιταλικά από τον Φραντσέσκο Μπέρνι, το 1535, όπως και από τον Άνιολο Φιρεντζουόλα το 1541. Επειδή, σύμφωνα με την παράδοση, η Μπεφάνα αφήνει τα δώρα σε μια κάλτσα που κρέμεται στο τζάκι, στο Απέννινο όρος του Φορλί, προετοιμάζεται η κάλτσα, γνωστή ως η "μακρύτερη του κόσμου". Εκεί υπάρχουν ακόμη και ορισμένα σπάνια μέρη που έχει παραμείνει, στη λαϊκή γλώσσα, ο όρος "Πεφάνα", όπως, για παράδειγμα, στο χωριό Μοντινιόζο, στην υπόλοιπη Επαρχία της Μάσσα-Καρράρα, στη Σπέτσια, καθώς και στην Γκαρφανιάνα και στη Βερσίλια, με τις παραδόσεις να μη συνάδουν με τους συνήθεις εορτασμούς των Θεοφανίων.

Ένας θρύλος της θρησκείας,(προσπάθεια για τη χριστιανοποίηση της Μπεφάνας) αντίθετα, διηγείται ότι οι Τρεις Μάγοι στο ταξίδι τους για τη Βηθλεέμ είχαν ζητήσει πληροφορίες για ένα δρόμο από μια γριά, και ότι επέμεναν να πάει μαζί τους να φέρει τα δώρα στο σωτήρα. Η ηλικιωμένη γυναίκα αρνήθηκε, αλλά λίγο μετά, μετανιωμένη, ετοίμασε ένα καλάθι γεμάτο δώρα και ξεκίνησε να ψάχνει τους Μάγους και το μωρό Ιησού. Μη βρίσκοντάς τους χτύπησε σε κάθε πόρτα και έδωσε τα δώρα στα παιδιά, ελπίζοντας έτσι να μπορέσουν οι Μάγοι να συγχωρήσουν την έλλειψή της.

Ο χαρακτήρας

Η Μπεφάνα, θυμίζει τη θρησκευτική παράδοση της Αγίας Λουκίας, που μοίραζε δώρα στα παιδιά πριν από αυτήν, όπως έκανε κι ο Άγιος Νικόλαος, πριν από την έλευση του Άι Βασίλη. Δεν είναι λοιπόν κακιά, είναι μόνο ενοχλημένη με τους ενήλικες και γκρινιάρα με όποιον δεν της αρέσει, γιατί προσπαθεί να κάνει τον έξυπνο. Όμως με τα παιδιά είναι επιεικής και ανεκτική, μια γιαγιά γεμάτη ενδιαφέρον και δώρα.

Εξωτερική εμφάνιση και συμβολισμός

Δεν είναι μια όμορφη γυναίκα, νεαρή και ελκυστική, αλλά, αντιθέτως, μια ηλικιωμένη κυρία, σταφιδιασμένη από τις αδυναμίες της ηλικίας, και του κρύου, με λίγα δόντια, πρόσωπο ρυτιδιασμένο, και μερικές φορές, αλλά όχι πάντα, με μια πολύ προεξέχουσα μύτη για να τονίσει το γήρας και την έλλειψη ομορφιάς λόγω ηλικίας. Η εμφάνιση της ηλικιωμένης, προέρχεται από μια συμβολική αναπαράσταση του παλιού χρόνου: όταν πραγματικά τελειώσει, μπορούν να το κάψουν, όπως συνέβαινε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπου υπάρχει η παράδοση του καψίματος των μαριονετών, ντυμένες με κουρέλια, στην αρχή του έτους (βλ., για παράδειγμα, η Τζιουμπιάνα, και ο Πανεβίν ή Πινιαρούλ, Κασέρα, Σέιμα ή Κάψιμο της γριάς, η Φωτιά του γέρου που πραγματοποιείται στη Μπολόνια την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς, καθώς και ο "πυροβολισμός του Γέρου" στην Καλλίπολη, ή το κάψιμο της Βέτζια Πασκέτα που κάθε χρόνο στις 6 Ιανουαρίου ανοίγει το καρναβάλι του Βαράλο, στο Πιεμόντε). Σε πολλά μέρη της Ιταλίας, η χρήση της πυρκαγιάς ή του πριονίσματος σε ξύλινα κομμάτια μιας μαριονέτας σε μορφή γριάς (στην περίπτωση αυτή, γεμάτη γλυκίσματα) αντιθέτως επανήλθε από τις ιεροτελεστίες στο τέλος της Σαρακοστής. Από αυτή την οπτική, ακόμα και η χρήση των δώρων θα είχε, εκ νέου, μια εξευμενιστική αξία για το νέο έτος.

Τα ρούχα και τα παπούτσια

Για να προστατεύεται επαρκώς η Μπεφάνα φοράει μακριές φούστες, φθαρμένες, και ανόμοια ραμμένες. Συχνά φοράει μια ποδιά. Χρησιμοποιεί επίσης χοντρές ισοθερμικές κάλτσες και άνετα παπούτσια, αλλά όχι μπότες που είναι πολύ πιο κατάλληλες για τις μάγισσες των παραμυθιών. Στους καμπουριασμένους, μερικές φορές, ώμους έχει πάντα ένα χοντρό μάλλινο και πολύχρωμο κασκόλ και όχι ένα παλτό που ανεμίζει, όπως συναντάται σε μερικές εικόνες στο διαδίκτυο.

Το κασκόλ

Μην μπερδεύετε την Μπεφάνα με τις μάγισσες, της καθαρά Χάλογουιν εκδοχής. Μια Μπεφάνα αληθινή, πραγματικά, δεν έχει καπέλο με κωνική άκρη, όπως συχνά εμφανίζεται σε πολλές ιστοσελίδες, μπλογκς, ακόμη και σε κάποιες τηλεοπτικές διαφημίσεις. Αντ'αυτού, χρησιμοποιεί αποκλειστικά ένα κασκόλ από χοντρό ύφασμα (το τσεμπέρι) ή ένα μεγάλο κασκόλ μάλλινο δεμένο επιδεικτικά κάτω από το πηγούνι.

Η σκούπα

Έχει μια σκούπα, που συχνά τη χρησιμοποιεί για να στηριχτεί ή για να πετάξει για λίγο. Στη φαντασία, η Μπεφάνα καβαλάει τη σκούπα αντίθετα από τις απεικονίσεις των μαγισσών, και δηλαδή κρατά τα κλαδιά μπροστά της. Ακόμη, στην περίπτωση αυτή, λοιπόν, η συγκεκριμένη εικονογραφία της Μπεφάνας δεν είναι ίδια με αυτή των μαγισσών.

Η κάλτσα

Ένα άλλο συχνό σφάλμα της "εικόνας" της Μπεφάνας σχετίζεται με το σάκο με τα δώρα: στην πραγματικότητα, η πραγματική Μπεφάνα φέρνει τα δώρα της, τον άνθρακα, και το σκόρδο της σε σάκους από ανοιγμένο άφτιαχτο γιούτα που παίρνουν τη μορφή μιας τεράστιας κάλτσας, ή σε ψάθινα καλάθια, εξαρτάται από την εδαφικότητα και την παράδοση του τόπου όπου γιορτάζεται.

Ο Άνθρακας

Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, η Μπεφάνα μοιράζει δώρα στα καλά παιδιά και κάρβουνο και σκόρδο στα παιδιά άτακτα. Το κάρβουνο -ή ακόμη κι η στάχτη- από το αρχαίο τελετουργικό σύμβολο των πυρκαγιών που αρχικά τοποθετούνταν σε κάλτσες ή σε παπούτσια μαζί με τα γλυκά, στη μνήμη, ακριβώς, της εποχιακής αναγέννησης, αλλά και των μαριονετών που καίγονται. Από την οπτική της καθολικής ηθικής των μετέπειτα αιώνων, στις κάλτσες και τα παπούτσια τοποθετούνταν μόνο άνθρακας και/ή σκόρδο ως ποινή μόνο για τα παιδιά που είχαν συμπεριφερθεί άσχημα κατά τη διάρκεια του προηγούμενου έτους.

Εθνική εορτή της Μπεφάνας

Στην Ουρμπανία παραδοσιακά τοποθετείται το Επίσημο Σπίτι της Μπεφάνας. Επίσης γιορτάζεται κάθε χρόνο εκεί, η "Εθνική Γιορτή της Μπεφάνας", μια παράδοση είκοσι χρόνων τώρα πια, και γνωστή σε όλη την Ιταλία.

Στην Τοσκάνη, στην επαρχία του Γκροσσέτο, υπάρχουν οι "Μπεφάνοι", άντρες που την ημέρα των Θεοφανίων βγαίνουν μαζί με την Μπεφάνα στους δρόμους των χωριών της κάθε χώρας να τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια από τη Μαρέμμα, ευχόμενοι "καλό Πάσχα" (ευχή που συνδέεται με τη θεία λειτουργία των Θεοφανίων, όταν στην Εκκλησία διαβάζεται το "η διακήρυξη της ημέρας του Πάσχα").

Με πληροφορίες από wikipedia