H ναυμαχία της Πάτρας εν μέσω τρικυμίας το 1822- Ο ελληνικός στόλος κατέστρεψε τον τουρκοαιγυπτιακό

Οι Ψαριανοί προσπάθησαν με την σακολέβα (τύπος μικρού οξύπρυμνου πλοίου με ιστίο τραπεζοειδούς σχήματος) “Φλόγα”, που είχε μετατραπεί σε “μπουρλότο”, να πυρπολήσουν τον εχθρικό στόλο δύο φορές, χωρίς όμως αποτέλεσμα.

Στις 24 Ιανουαρίου 1822, ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος με επικεφαλής τον Τούρκο Αντιναύαρχο Καρά Πεπέ Αλή και τον Αιγύπτιο Υποναύαρχο Ισμαήλ Γιβραλτάρ, βγήκε από τον Ελλήσποντο και ανοίχτηκε στο Αιγαίο. Στα πλοία επέβαιναν και 4.000 Μικρασιάτες Τούρκοι, για να ενισχύσουν τους πολιορκημένους ομοεθνείς τους στην Πάτρα. Στις 27 Ιανουαρίου, ο εχθρικός στόλος βρισκόταν μεταξύ Κυκλάδων και Σουνίου. Υδραίικα πλοία, τον εντόπισαν την ίδια μέρα, στη νησίδα Κα(ϋ)μένη (δεν διευκρινίζεται αν πρόκειται για την Παλαιά ή τη Νέα Κα(ϋ)μένη) δυτικά της Σαντορίνης. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός, ότι οι Υδραίοι ως τις 25 Ιανουαρίου, δεν σκόπευαν να συνδράμουν τους Ψαριανούς και τους Σπετσιώτες, σε πιθανή ναυμαχία με τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο, καθώς δεν είχαν λάβει την οικονομική βοήθεια που ζητούσαν. Ξαφνικά, μέσα σε δύο μερόνυχτα, ετοίμασαν 30 καράβια “εκ των καλυτέρων”, όπως έγραφαν στους Σπετσιώτες στις 3 π.μ. (!) της 27ης Ιανουαρίου 1822. “Ας μην κοιμηθώμεν δύο νύκτας, δια να ασφαλίσομεν την δόξα μας, την ελευθερίαν και την σωτηρίαν του Πανελληνίου”. Λόγια και πράξεις που συγκλονίζουν... Άλλα 30 πλοία περίπου, ετοίμασαν οι Σπετσιώτες, ενώ από τα Ψαρά ξεκίνησαν στις 30 Ιανουαρίου 14 πολεμικά πλοία, με επικεφαλής τον ναύαρχο Νικολή Αποστόλη, ένα βοηθητικό κι ένα πυρπολικό, του Κωνσταντίνο Κανάρη.

Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος στην Πελοπόννησο

Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος, έφτασε στο μεταξύ στις δυτικές ακτές του Μοριά. Προηγουμένως, είχε γίνει απόπειρα εξαγοράς του φρούραρχου της Μονεμβασιάς Τζαννετάκη που έπεσε στο κενό. Έτσι, τα πλοία κατευθύνθηκαν προς την Κορώνη, λόγω κακοκαιρίας δεν μπόρεσαν όμως να εφοδιάσουν τους πολιορκημένους Τούρκους στο φρούριό της. Στις 29 Ιανουαρίου όμως, κατάφεραν να ενισχύσουν με τρόφιμα και πολεμοφόδια τους πολιορκημένους στη Μεθώνη. Στις 30 Ιανουαρίου, ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος έφτασε στο Νεόκαστρο, στο φρούριο της Πύλου. Μετά από πολύωρο κανονιοβολισμό, 800 περίπου άνδρες αποβιβάστηκαν για να καταλάβουν το φρούριο. Οι πολιορκημένοι, κατά τον Ν. Σπηλιάδη, βρίσκονταν σε δεινή θέση καθώς “τα πυροβόλα του (ενν. φρουρίου) ήσαν ερριμένα εδώ και εκεί, και δεν είχαν ούτε τροφάς, ούτε σφαίρας, ούτε πυρίτιν (=μπαρούτι), ούτε πυροβολιστάς και σχεδόν ούτε φρουράν”. Παράλληλα, Τούρκοι από τη Μεθώνη κατευθύνθηκαν προς το Νεόκαστρο, κάνοντας ακόμα πιο δύσκολη τη θέση των υπερασπιστών του φρουρίου, που έγραφαν στην Καλαμάτα, ζητώντας εναγωνίως βοήθεια.

Μέσα σε λίγες ώρες όμως, η κατάσταση στο Νεόκαστρο άλλαξε. Ο Γερμανός φιλέλληνας Στρατηγός Κάρολος Νόρμαν, που μαζί με 50 περίπου ακόμα Ευρωπαίους φιλέλληνες είχαν έρθει στη χώρα μας για να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων, έφτασαν στο Νεόκαστρο και ανέλαβαν δράση.

Με τα ελάχιστα πυροβόλα του φρουρίου, οι Ευρωπαίοι κατάφεραν με εύστοχες βολές, να προκαλέσουν τεράστιες ζημιές στα τουρκοαιγυπτιακά πλοία και τα ανάγκασαν να λύσουν την πολιορκία του Νεόκαστρου και να καταφύγουν στη Ζάκυνθο. Παρά την ουδετερότητα που είχε διακηρύξει η αγγλική διοίκηση των Επτανήσων, ο αρμοστής Thomas Maitland επέτρεψε στον τουρκοαιγυπτιακό στόλο να παραμείνει στη Ζάκυνθο για να ανεφοδιαστεί και να επισκευαστούν οι ζημιές που είχε υποστεί στο Νεόκαστρο.

Ο γενναίος Κάρολος Νόρμαν (γερμ. Karl Freidtich Lebrechtvon Normann-Ehrenfels), πήρε μέρος στη μάχη του Πέτα (δείτε σχετικό μας άρθρο στις 18/2/2017), όπου τραυματίστηκε βαριά. Μεταφέρθηκε στο Μεσολόγγι, όπου πέθανε στις 15 Νοεμβρίου 1822.

Ο δε Maitland, ενώ παρείχε διευκολύνσεις διαρκώς στους Τούρκους, παραβιάζοντας την ουδετερότητα, όχι μόνο κυνηγούσε ανελέητα όσους Επτανήσιους ήθελαν να πολεμήσουν στο πλευρό των άλλων Ελλήνων, αλλά τιμωρούσε ακόμα και τους ιερείς που έκαναν δεήσεις για αίσια έκβαση του Αγώνα! Και φυσικά, δεν παρείχε καμία απολύτως διευκόλυνση στους Έλληνες επαναστάτες. Αυτά, για όσους ισχυρίζονται ότι μας απελευθέρωσαν οι ξένοι... Το Ναβαρίνο είναι μια πολύ σημαντική στιγμή του Αγώνα, αλλά όχι η μόνη... Στο μεταξύ στις 8 Φεβρουαρίου, τα ψαριανά πλοία “συναντήθηκαν” με τα υδραίικα και τα σπετσιώτικα στις ακτές της Πελοποννήσου. Αν και η κυβέρνηση δεν πρόσφερε καμία βοήθεια στους νησιώτες, συγκεντρώθηκαν τελικά 16 ψαριανά, 27 υδραίικα και 20 σπετσιώτικα πλοία. Ναύαρχοι του ελληνικού στόλου, ήταν ο Ψαριανός Νικολής Αποστόλης, ο Σπετσιώτης Γκίκας Τσούπας και οι Υδραίοι Ανδρέας Μιαούλης (που εκείνο τον καιρό είχε αναλάβει την αρχηγία του στόλου της Ύδρας), Λάζαρος Πινότσης και Ιωάννης Βούλγαρης.

Τα γεγονότα πριν τη ναυμαχία της Πάτρας

Ο Διονύσιος Α. Κόκκινος, στο μνημειώδες εξάτομο έργο του «Η Ελληνική Επανάστασις», παραθέτει τα ονόματα όλων των πλοιοκτητών που πήραν μέρος στη ναυμαχία της Πάτρας. Ως ελάχιστο φόρο τιμής σ’ αυτούς τους ήρωες, θα αναφέρουμε τα ονόματα τους, για να ενημερωθούν οι αναγνώστες μας, αλλά και για να υπάρχουν τα ονόματα τους στο διαδίκτυο, ελπίζουμε για πάντα...

Οι Ψαριανοί ήταν οι: Νικολής Αποστόλης, Γεώργιος Αποστόλης, Αναγνώστης Κοντός, Γεώργιος Κοντός, Γεώργιος Σκανδάλης, Ανδρέας Γιαννίτσης, Χ. Γεώργιος Κοτζιάς, Νικόλαος Χ.Δ. Κοτζιάς, Νικόλαος Γιάνναρης, Νικόλαος Καρακωνσταντής, Γεώργιος Καλαφάτης, Δημήτριος Χ.Γ. Κοτζιάς, ο Κωνσταντίνος Κανάρης με το πυρπολικό του και ο Αναγνώστης Σαρηγιάννης με το μίστικό (ανιχνευτικό πλοίο) του. Οι Ψαριανοί έστειλαν λίγα σχετικά πλοία, γιατί τα υπόλοιπα εκτελούσαν περιπολίες στις μικρασιατικές ακτές και διάφορες άλλες αποστολές στο Αιγαίο. Οι Σπετσιώτες πλοίαρχοι, ήταν οι εξής: Γκίκας Τσούπας (ναύαρχος), Ι. Μπούκουρης, Ι. Κυριάκος, Δ.Ν. Λάμπρος ή Λεωνίδας, Ν. Ράπτης, Ι.Χ. Κούτσης, Α. Λεμπέσης, Α.Α.Χ Αναργύρου, Ν.Δ. Γονδής, Δ.Α Σκλιάς, Κ. Ανδρούτσος, Ν.Α. Λαζάρου ή Ορλόφ, Θ.Δ. Λαζάρου, Π. Μπούμπουλης, Ι. Σάντος, Ν. Μυλωνάς, Α. Σωτηρίου, Λ. Κοντρουμπής, Ι.Γ. Κούτσης και ο Δ.Π. Ποριώτης με το πυρπολικό του.

Οι Υδραίοι καπεταναίοι, ήταν οι εξής: Ανδρέας Μιαούλης (ναύαρχος), Λάζαρος Πινότσης, Ιωάννης Βούλγαρης, Εμμανουήλ Τομπαζής, Γεώργιος Σαχτούρης, Αντώνιος Κριεζής, Δημήτριος Βώκος, γιος του Μιαούλη, το «αρχικό επώνυμο» του οποίου ήταν Βώκος, Αντώνης Ραφαλιάς, Θ. Γκιώνης, Δημήτριος Κιοσσές, Χρήστος Δημητρίου, Ανδρέας Κοσμάς, Ιωάννης Μπασαξής, Ιωάννης Γκέλης, Σταμάτης Φωκάς, Σάββας Ανδρέου, Νικόλαος Ρεβίδης, Ηλίας Τσόρτσας, Βασίλειος Μπουντουρής, Ιωάννης Δοκός, Δημήτριος Κριεμνάδης, Γκίκας Ιωάννου, Ιωάννης Ζάκας και Κοσμάς Μπαρμπαρής.

Ο πλους των τριών στόλων, έγινε με τρικυμία. Συναντήθηκαν στη νησίδα Πρώτη (των μεσσηνιακών Οινουσσών). Εκεί η τρικυμία κόπασε και ο Σπετσιώτης ναύαρχος Γκίκας Τσούπας, ενημέρωσε με σήματα τους συναδέλφους του, ότι οι πρόσκοποι (=ανιχνευτές) του, τον ενημέρωσαν ότι ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος ήταν αγκυροβολημένος στην Πάτρα. Οι πρόσκοποι έπαιρναν πληροφορίες από τα πλοία με ουδέτερη σημαία που συναντούσαν στο πέλαγος. Τότε, έγινε διανομή της πυρίτιδος που είχε στείλει ο μεγάλος εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης από τη Ρωσία. Σε κάθε πλοίο, δόθηκαν δύο βαρέλια. Στις 15 Φεβρουαρίου, μεταξύ των ακτών της Ηλείας και της Ζακύνθου, έγινε σύσκεψη των ναυάρχων στο πλοίο του Ανδρέα Μιαούλη και αποφασίστηκε να γίνει επίθεση στον εχθρικό στόλο, μέσα στο λιμάνι της Πάτρας. Ήταν η πρώτη φορά που γινόταν πρόταση για κατά μέτωπο επίθεση στον τουρκικό στόλο. Ως τότε, οι ελληνικές επιθέσεις γινόταν με πυρπολικά. Οι άλλοι ναύαρχοι συμφώνησαν. Τότε ο Μιαούλης, έστειλε δυο λέμβους που επιβεβαίωσαν ότι ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος βρισκόταν στο λιμάνι της Πάτρας.

Τα μικρά ελληνικά πλοία, αντιμετώπισαν όμως πάλι πρόβλημα με τον καιρό. Ξέσπασε νέα τρικυμία. Φοβερός άνεμος έπνεε από τον Κορινθιακό και τα πλοία κλυδωνίζονταν από τα αφρισμένα κύματα. Έτσι δεν μπόρεσαν να κατευθυνθούν στην Πάτρα. Μετά από εντολή του Μιαούλη, τα πλοία κατευθύνθηκαν στο Μεσολόγγι. Εκεί, έγινε νέα σύσκεψη με παρόντες όλους τους πλοιάρχους (19/2/1822). Ο Μιαούλης τους ανακοίνωσε ότι επειδή φαινόταν πως ο καιρός θα βελτιωθεί, η επίθεση θα γινόταν την επόμενη μέρα. Στο άκουσμα της απόφασης αυτής, οι πλοίαρχοι ενθουσιάστηκαν! Οι περισσότεροι μάλιστα, είπαν ότι μπορούν να «χτυπηθούν» με δύο ή τρία εχθρικά πλοία. Όλη τη νύχτα έγιναν προετοιμασίες και τα χαράματα της 20ης Φεβρουαρίου, αν και ο καιρός δεν έχει βελτιωθεί, τα ελληνικά πλοία ξεκίνησαν για την Πάτρα, με πρώτο εκείνο του Ανδρέα Μιαούλη.
Τα πλοία κινούνταν με δυσκολία και μεγάλο κίνδυνο. Ο αέρας έγινε σφοδρότερος και η θάλασσα ήταν φουρτουνιασμένη. Τα ελληνικά πληρώματα κατάφερναν με θαυμαστό τρόπο όμως να συνεχίσουν τη ρότα τους.

Η ναυμαχία της Πάτρας (20 Φεβρουαρίου 1822)

Οι ναύαρχοι συμφώνησαν ότι με τον καιρό αυτό, ήταν αδύνατον να γίνει ναυμαχία κατά παράταξη. «Η βαρεία ατμόσφαιρα ημπόδιζε να διακρίνουν τον λιμένα των Πατρών», γράφει ο Δ. Κόκκινος. Ωστόσο, σε λίγη ώρα, το πλοίο του Μιαούλη που προπορευόταν ενημέρωσε τα υπόλοιπα ότι εντόπισε τα εχθρικά πλοία, μικρά και μεγάλα στο λιμάνι της Πάτρας.

Οι Τούρκοι και οι Αιγύπτιοι ήταν ανέμελοι και ανύποπτοι, γιατί ήταν σίγουροι ότι με τέτοια θαλασσοταραχή, αποκλείεται τα μικρά ελληνικά πλοία να τολμήσουν να «χτυπήσουν» τα μεγάλα και με ισχυρότατα πυροβόλα δικά τους.

Όταν όμως ξαφνικά είδαν μπροστά τους τα ελληνικά πλοία, ήταν πολύ αργά. Ο Τούρκος ναύαρχος, έδωσε εντολή να σηκώσουν τις άγκυρες να ανοίξουν πανιά και να βγουν από το λιμάνι για να μην δεχτούν εκεί, ακινητοποιημένα ,επίθεση.

Ωστόσο μεταξύ των πληρωμάτων επικράτησε ταραχή! Τα πλοία είχαν ρίξει και τις δυο άγκυρές τους, για να μην παρασυρθούν από τα κύματα στην ακτή και ήταν δύσκολο να φύγουν. Το πλοίο του Μιαούλη μπήκε πρώτο στο λιμάνι, ακολουθούμενο από το μπρίκι του Δ. Λάμπρου. Ο Μιαούλης μπήκε με το πλοίο του ανάμεσα σε δύο φρεγάτες και άρχισε να βάλλει εναντίων τους. Η μια φρεγάτα κατάφερε να ξεφύγει. Όμως η δεύτερη δεν πρόλαβε και δέχτηκε τα ανελέητα πυρά από το πλοίο του Μιαούλη, ενώ παράλληλα, άλλα ελληνικά σκάφη έμπαιναν στο λιμάνι και τα τουρκοαιγυπτιακα έφευγαν! Επικράτησε αναστάτωση. Μέσα σε σφοδρή θαλασσοταραχή, η ναυμαχία κράτησε περίπου 6 ώρες.Η φρεγάτα που χτυπήσει ο Μιαούλης, διέφυγε με πολλές ζημιές. Από τους άνδρες του πληρώματός της, πολλοί σκοτώθηκαν και τραυματίστηκαν. Ζημιές υπέστησαν πολλά ακόμα τουρκικά πλοία. Από τα ελληνικά, μόνο το πλοίο του Ι.Γ. Κούτση κινδύνεψε να βυθιστεί, καθώς επιτέθηκε εναντίον ενός μεγάλου εχθρικού πλοίου, τα πυρά του οποίου του προκάλεσαν ρήγματα. Μάταια ο Τομπάζης φώναζε στον Κούτση να απομακρυνθεί. «Η ελληνική γενναιότης εθαυματούργησεν εκεί άλλην μιαν φοράν», γράφει ο Δ. Κόκκινος. Οι Τούρκοι, με τα μεγάλα και άρτια εξοπλισμένα πλοία, έσπευσαν να εγκαταλείψουν το λιμάνι της Πάτρας. Λόγω των δυσμενών καιρικών συνθηκών, μόνο ο μισός ελληνικός στόλος ενεπλάκη στην ναυμαχία. Οι Τούρκοι είχαν πολλούς νεκρούς και τραυματίες. Από ελληνικής πλευράς, σκοτώθηκε ο Νικόλαος Γερακίνης και λίγοι ναυτικοί τραυματίστηκαν.

Μετά την ναυμαχία

Ο τουρκοαιγυπτιακος στόλος, βοηθούμενος από τον άνεμο, αν και καταδιωκόταν από τον ελληνικό, κατάφερε να βρει καταφύγιο στην, ουδέτερη κατά τ’άλλα, αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο. Ήταν τόσος ο πανικός των πληρωμάτων όμως, που δύο πλοία προσάραξαν στα ρηχά νερά κοντά στο λοιμοκαθαρτήριο του νησιού. Αλλά πλοία, δέχτηκαν πυρά από αγγλικά και αυστριακά πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Ζακύνθου, καθώς τα εξέλαβαν για εχθρικά... Ο ελληνικός στόλος για δύο μέρες έπλεε στα ανοιχτά της Ζακύνθου, περιμένοντας την έξοδο του εχθρικού. Τελικά, τα ελληνικά πλοία, κατευθύνθηκαν στο Κατάκολο για να προμηθευτούν νερό. Εκεί, έφτασε λίγες μέρες αργότερα αγγλικό πλοίο σταλμένο από τον Μέτλαντ, που ανακοίνωσε στους Έλληνες ότι η αγγλική διοίκηση πιστή στην διακηρυγμένη ουδετερότητα (sic), δεν θα δεχόταν στα νερά του Ιονίου κανένα ελληνικό ή τουρκικό πλοίο, εκτός εάν επρόκειτο να γίνουν κάποιες επισκευές, όπως έγινε με τα τουρκικά. Έτσι, ενώ είχαν περάσει περίπου 25 μέρες από τη ναυμαχία, ο ελληνικός στόλος ήταν υποχρεωμένος να εγκαταλείψει το Ιόνιο, ενώ ο τουρκοαιγυπτιακός, ήταν ασφαλισμένος στο λιμάνι της Ζακύνθου, με πρόσχημα τις επισκευές των πλοίων, αλλά πραγματική αιτία, θεωρούμε, τον φόβο του να αντιμετωπίσει τον ελληνικό...

Ο ρόλος του καιρού στη ναυμαχία της Πάτρας

Ο κορυφαίος Έλληνας μετεωρολόγος Δημήτρης Ζιακόπουλος στο ziakopoulos.blogspot.gr, εκτός από τις πάντα έγκυρες μετεωρολογικές του προγνώσεις, δημοσιεύει πολύ συχνά και ιστορικά άρθρα, στα οποία αναφέρεται και στη σημασία των καιρικών συνθηκών στα διαφορά ιστορικά γεγονότα. Έτσι, την Παρασκευή 19 Φεβρουαρίου 2021, δημοσίευσε ένα εξαιρετικό άρθρο με τίτλο «Η ναυμαχία της Πάτρας». Του ζητήσαμε να χρησιμοποιήσουμε κάποια στοιχεία από το άρθρο αυτό, καθώς και τον εντυπωσιακό χάρτη που βλέπετε. Πρόθυμα και με ευγένεια, όπως πάντα, ο κύριος Ζιακόπουλος, μας έδωσε την άδεια του και τον ευχαριστούμε θερμά γι’ αυτό. Στη διάρκεια των πρώτων 9 ημερών του Φεβρουαρίου, οι Τούρκοι έμειναν καθηλωμένοι στη Ζάκυνθο, είτε λόγω επίμονων ΒΑ ανέμων (το πιθανότερο), είτε λόγω διέλευσης από την περιοχή διαδοχικών μετωπικών υφέσεων. Οι Τούρκοι ξεκίνησαν για την Πάτρα στις 13 Φεβρουαρίου, με τους ευνοϊκούς γι’ αυτούς Δ-ΒΔ ανέμους. Από τις 14 ως τις 16 Φεβρουαρίου ο καιρός στο νότιο Ιόνιο και τον Πατραϊκό , γεγονός, που διευκόλυνε τον απόπλου του ελληνικού στόλου από την Κορώνη.

Από τις 17 ως τις 20 Φεβρουαρίου, στον Πατραϊκό επικράτησαν ΒΑ άνεμοι. Τις κινήσεις των Τουρκοαιγυπτίων, δυσκόλευε, από σχετικές αναφορές και το κρύο, που διήρκεσε αρκετές μέρες. Τέλος, σύμφωνα και με τον κύριο Ζιακόπουλο, η ναυμαχία της Πάτρας, έγινε μέσα σε σφοδρή τρικυμία.

Η σημασία της νίκης των Ελλήνων

Η ελληνική νίκη αναγγέλθηκε στη Βουλή στις 22 Φεβρουαρίου, με έγγραφο το οποίο υπέγραφαν και οι 5 ναύαρχοι. Η σημασία της νίκης αυτής, ήταν πολύ μεγάλη. Ήταν η πρώτη φορά που ελληνικά πλοία αντιμετώπιζαν «στα ίσια» τουρκικά, χωρίς να χρησιμοποιήσουν πυρπολικά. Καθώς οι καιρικές συνθήκες δεν ήταν καλές, ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος χτυπήθηκε από λίγα ελληνικά πλοία. Διαφορετικά, οι ζημιές που θα είχε υποστεί θα ήταν πολύ μεγαλύτερες. Το ηθικό των Ελλήνων ναυτικών τονώθηκε και μπόρεσαν να συνεχίσουν να πολεμούν στη θάλασσα με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και γενναιότητα. Και μόνο το γεγονός ότι ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος δεν τόλμησε να φύγει από τη Ζάκυνθο, πριν την αποχώρηση των Ελλήνων, επιβεβαιώνει περίτρανα όσα αναφέραμε παραπάνω…

Πηγές: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. 1Β, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ, «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΜΕΛΙΣΣΑ», τ.2
ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ», ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ - Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ
Ευχαριστούμε και πάλι θερμά τον κύριο Δημήτρη Ζιακόπουλο για την πολύτιμη βοήθειά του.

πηγή protothema.gr