8η Μαρτίου: Η Παγκόσμια Ημέρα Γυναίκας ως αφετηρία αναστοχασμού και κοινωνικής δράσης

Ζητήματα που σχετίζονται με  τη σεξουαλική εκμετάλλευση ή παρενόχληση οποιασδήποτε μορφής ήρθαν στην επικαιρότητα σε Παγκόσμιο Επίπεδο το 2006 με τη δημιουργία του κινήματος #MeToo. Στην Ελλάδα οι αποκαλύψεις αρχικά από το χώρο του αθλητισμού και στη συνέχεια από το χώρο της Τέχνης απέκτησαν καταιγιστικές διαστάσεις το 2021 επικαλύπτοντας ακόμα και το μείζον πρόβλημα της Πανδημίας. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης εστίασαν στις πράξεις σεξουαλικής βίας και εκμετάλλευσης με έναν τρόπο περισσότερο σκανδαλοθηρικό επιδιώκοντας την τηλεθέαση. Ωστόσο, ακόμα και με αυτή την επιφανειακή προσέγγιση που επιδέχεται πολλών ερμηνειών, ανέδειξαν ένα ουσιαστικό πρόβλημα, αποκαλύπτοντας ότι και στην ελληνική κοινωνία υπάρχει, και μάλιστα ως το «κρυφό μέρος του παγόβουνου», τόσο η σεξουαλική εκμετάλλευση (γυναικών κυρίως, αλλά και ανδρών) όσο και η σεξουαλική εκμετάλλευση παιδιών. Στις παρούσες συνθήκες, πέρα από την επιφανειακή προσέγγιση του πρόσφατου ελληνικού κινήματος #MeToo, θα ήταν καλό να διερευνήσουμε τα δομικά αίτια αυτού του φαινομένου της σεξουαλικής εκμετάλλευσης και κακοποίησης. Με μια πιο προσεχτική ματιά θα διαπιστώσουμε:

·           Τα φαινόμενα αυτά υποκρύπτουν κοινωνική ανισότητα, καθώς εκδηλώνονται συνήθως σε συνθήκες όπου υπάρχει εξάρτηση και οικονομική εκμετάλλευση μιας άνισης σχέσης: εργοδότης – εργαζόμενος, προϊστάμενος – υφιστάμενος, καθηγητής – μαθητής, προπονητής – αθλητής, ενήλικας – παιδί, θεατρικός παραγωγός – ηθοποιός κλπ.).

·         Δεν υπάρχουν μηχανισμοί ευαισθητοποίησης και εκπαίδευσης κυρίως των ανηλίκων, εντός ή και εκτός του εκπαιδευτικού συστήματος, προκειμένου να καταστούν ικανοί να αντιμετωπίσουν προκλήσεις και εκβιαστικά διλήμματα. Αλλά και το κοινωνικό πλαίσιο με τον ένα ή άλλον τρόπο «υποθάλπει» την εκδήλωση τέτοιων φαινομένων προβάλλοντας αξίες, όπως ο καταναλωτισμός, ο καιροσκοπισμός, η εύκολη και άκοπη ανέλιξη, ο πλουτισμός, η απαξίωση και η ακύρωση παραδοσιακών αξιών και προτύπων,  που οδηγούν εν τέλει στον ευτελισμό της ψυχοπνευματικής ανθρώπινης οντότητας.

·         Έχουν συρρικνωθεί οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης, γιατί από την περιγραφή διαφόρων περιστατικών διαπιστώνεται πως «ενώ οι περισσότεροι ήξεραν,  δεν μιλούσαν», όπως συνέβαινε π.χ.  στον καλλιτεχνικό χώρο. Με αυτήν την έννοια υπήρχε μια συγκάλυψη, μια “omerta”, που νομοτελειακά στο συγκεκριμένο χώρο δημιουργούσε κοινωνική νόρμα και λειτουργούσε σαν ένας άγραφος αποδεκτός κανόνας, φανερώνοντας και ένα είδος κοινωνικής υποκρισίας  που εξίσωνε σχεδόν τους θύτες και τα θύματα. Επομένως, μολονότι θεωρητικά όλοι συμφωνούμε ότι οι πράξεις σεξουαλικής παρενόχλησης και εκμετάλλευσης είναι απεχθείς και καταδικαστέες, διαπιστώνεται συλλογική ευθύνη για τη σιωπηρή παραδοχή και την ηθική εξαχρείωση.  

·         Δεν υπάρχουν αποτελεσματικοί μηχανισμοί πληροφόρησης και υποστήριξης των θυμάτων ή των εν δυνάμει θυμάτων τόσο από την πλευρά της Πολιτείας όσο και από τον ευρύτερο χώρο της Κοινωνίας των Πολιτών. Ταυτόχρονα οι υφιστάμενοι θεσμοί, ανεξάρτητα από το αν λειτουργούν υπό την ευθύνη της Πολιτείας ή Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, απέτυχαν, κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, να εντοπίσουν το μέγεθος του προβλήματος και να παρέμβουν, προληπτικά ή θεραπευτικά,  για την αντιμετώπισή του.

·         Ο θεσμός της Οικογένειας, όπως παραδοσιακά υπήρχε στην ελληνική κοινωνία φαίνεται να «ψυχορραγεί», καθώς τα φαινόμενα σεξουαλικής εκμετάλλευσης παιδιών έδειξαν πως το σύγχρονο μοντέλο οικογένειας δεν στάθηκε ικανό να προστατέψει τα παιδιά από τους θύτες τους οι οποίοι συχνά ανήκουν στον ευρύτερο οικογενειακό κύκλο. Επομένως, θα πρέπει όλοι (Πολιτεία, Θεσμοί, Επιστημονική Κοινότητα, Κοινωνικοί Εταίροι κλπ.) να προβληματιστούμε και να εξετάσουμε σύγχρονους τρόπους υποστήριξης της Οικογένειας, γιατί αυτή αποτελεί το βασικό «κοινωνικό κύτταρο», αντί να αντιμετωπίζουμε  το άτομο ως μονάδα.

Χρειάζεται λοιπόν ευρύτερη κινητοποίηση. Αποσπασματικές δράσεις, ευκαιριακές αντιδράσεις και παραδοσιακές μέθοδοι εκστρατειών ευαισθητοποίησης (π.χ. ημερίδες, φυλλάδια, συζητήσεις, ομιλίες σε εργασιακούς χώρους, κοινωνικά μηνύματα κλπ.) δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο. Η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, όπως όλες οι Παγκόσμιες Ημέρες, δεν πρέπει να αξιοποιούνται σαν «επικοινωνιακές φωτοβολίδες», αλλά να αποτελούν ευκαιρίες ατομικού και κοινωνικού αναστοχασμού.                                                                                               Καταρχήν η Πολιτεία θα πρέπει με θεσμικές πρωτοβουλίες και παρεμβάσεις να διαμορφώσει συνθήκες που θα εξασφαλίζουν ισότητα και σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, όχι μόνο για τις γυναίκες, που εκ των πραγμάτων βρίσκονται σε ευάλωτη θέση, αλλά και για ολόκληρο τον πληθυσμό. Στην κατεύθυνση αυτή χρειάζονται τομές στο εκπαιδευτικό σύστημα, στο σύστημα απονομής της Δικαιοσύνης, στις υποστηρικτικές υπηρεσίες  σε συνδυασμό με την ευαισθητοποίηση της Κοινότητας, ώστε συλλογικά να οδηγηθούμε σε μια αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς.  Είναι χρέος της Πολιτείας να διαμορφώσει μια νέα συνολική και συνεκτική στρατηγική για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί και εκείνη με συμπληρωματικές δράσεις να υποστηρίξει τις πρωτοβουλίες της Πολιτείας, να προβάλει κρυφές διαστάσεις του προβλήματος, να απαιτήσει το πρόβλημα της ανισότητας και της εκμετάλλευσης να βρίσκεται πάντοτε ψηλά στην ιεράρχηση προτεραιοτήτων και ,τέλος, να συμμετέχει ενεργά σε διαδικασίες διαβούλευσης για την αναζήτηση αποτελεσματικών λύσεων. Αλλά και η επιστημονική κοινότητα, ιδιαίτερα τα ανθρωπιστικά και κοινωνικά επαγγέλματα, θα πρέπει να «αφουγκραστούν» το σφυγμό της κοινωνίας, όχι βέβαια κάτω από την πίεση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, αλλά λόγω της ανθρωπιστικής φύσης τους, ώστε να αναδείξουν τα δομικά αίτια αυτών των φαινομένων και να συμμετάσχουν στις  διαδικασίες διαβούλευσης που θα οδηγήσουν  σε κοινωνική δράση. Η σύνδεση της επιστήμης με την κοινωνία δεν μπορεί απλώς να εξαγγέλλεται, αλλά θα πρέπει να γίνεται πράξη στο επίπεδο της καθημερινότητας προκειμένου σταδιακά να δημιουργηθεί ένα κλίμα εμπιστοσύνης και αισιοδοξίας, στοιχεία απαραίτητα για την κοινωνική αλλαγή.

Συμπερασματικά, η κοινωνική ανισότητα σε όλες τις εκφάνσεις της  είναι ο κοινός παρονομαστής που  ευθύνεται  για την παραβίαση των πανανθρώπινων αξιών της Ελευθερίας, της Ισότητας, της Αξιοπρέπειας  και της Δικαιοσύνης. Το φάρμακο είναι η Παιδεία, η ουσιαστική μόρφωση των Πολιτών, όχι μόνο στο επίπεδο γνώσεων και δεξιοτήτων, αλλά στην υιοθέτηση  στάσεων ζωής οι οποίες βασίζονται στις παραπάνω αρχές. Πέρα όμως από τον πρωταρχικό ρόλο της Παιδείας χρειάζονται και συνοδευτικές καινοτόμες δράσεις, που θα ξεφεύγουν από παραδοσιακούς τρόπους χειρισμού του φαινομένου (π.χ. ημερίδες, ομιλίες, φυλλάδια κοκ.) οι οποίες σε μεγάλο βαθμό είναι ευκαιριακές ή αποβλέπουν σε ατομική προβολή. Αντίθετα, οι δράσεις αυτές θα πρέπει να δημιουργούν μόνιμους μηχανισμούς ενημέρωσης, καταγγελίας, υποστήριξης και ενδυνάμωσης για την κατοχύρωση των κοινωνικών Δικαιωμάτων της Ισότητας και της Αξιοπρέπειας.   

Μανόλης Μέντης

Κοινωνικός Λειτουργός

Επίκουρος Καθηγητής

Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης & Κοινωνικής Εργασίας

Πανεπιστήμιο Πατρών