Tα Προσφυγικά των Πατρών- Η συνοικία που θα αλλάξει όψη 100 χρόνια μετά

Στην αρχή στεγάσθηκαν σε διάφορα οικήματα όπως σχολεία, ιδρύματα, αποθήκες κ.λπ. Το 1926 άρχισε η κατασκευή των τριών πρώτων προσφυγικών συνοικισμών. Η σημερινή περιοχή τότε ήταν καλαμιές και έλη κι ανήκε στις οικογένειες Ρούφου και Χαιρέτη.

Τα Προσφυγικά πάντοτε θεωρούνταν ως μια φτωχή συνοικία και έτσι είναι. Πλέον οι περισσότεροι απόγονοι  των Μικρασιατών προσφύγων έχουν μετακομίσει από την περιοχή και τη θέση τους έχουν πάρει άλλοι πρόσφυγες, που ήρθαν και αυτοί στην Πάτρα αναζητώντας μια καλύτερη τύχη.

Ωστόσο, το χρώμα της συνοικίας έχει μείνει αναλλοίωτο στο διάβα του χρόνου. Στα στενάχωρα σπίτια, μένουν πια τσιγγάνοι και μετανάστες και στις αυλές καθημερινά συναντώνται οι νοικοκυρές για να μάθουν τα νέα του μικρόκοσμου των Προσφυγικών, ενώ τα απογεύματα ο χώρος μετατρέπεται σε παιχνιδότοπο με τα παιδιά να παίζουν και να τρέχουν ανέμελα.

Η άφιξη, η ζωή και τα πρώτα σπίτια των Προσφύγων

Στην Πάτρα έφθασαν χιλιάδες πρόσφυγες από τη Σμύρνη, τον Πόντο, την Κύζικο, τον Πάνορμο και την Κωνσταντινούπολη. Κυνηγημένοι, με έχοντας μαζί τους ελάχιστα πράγματα, σε άθλια οικονομική και όχι μόνο κατάσταση, εγκαταστάθηκαν στο κέντρο της πόλης, στο Ρίο, στον Απιδεώνα και το Αίγιο.

Σχετικές μαρτυρίες αναφέρουν πως πολλοί πρόσφυγες αναγκάζονταν να εργάζονται στα ξυλουργία και στα σταφιδεργοστάσια της Πάτρας από 12 έως 14 ώρες με ημερήσια αμοιβή μόλις 15 δραχμές και χωρίς καμιά ασφάλεια.

Οι πρώτες κατοικίες ήταν ευρύχωρες και άνετες και όλες ομοιόμορφες, οι επόμενες όμως και πιο πολλές ήταν μικρές, με δύο δωμάτια όλα κι όλα, και διώροφες, όλες πανομοιότυπες. Όλες είχαν εξωτερική κοινόχρηστη αυλή για κάθε οικοδομικό τετράγωνο.

Οι πρόσφυγες φθάνουν από τη Μικρά Ασία στην Πάτρα 97 χρόνια πριν - Το χάος...

Από την ημέρα που εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες ασχολήθηκαν με πάσης φύσεως εργασία. Οι άντρες εργάτες, μικροπωλητές (πάγος, ξυλεία), σε ξυλουργεία, σταφιδεργοστάσια. Οι γυναίκες δούλευαν στις βιομηχανίες της πόλης (κλωστοϋφαντουργία, φανελοποιία κ.τ.λ.), υπηρέτριες. Πολλοί πρόσφυγες κοιμόντουσαν σε πρόχειρα καταλύματα στα εργοστάσια όπου δούλευαν και τα παρείχαν οι ίδιοι οι εργοδότες.

Για πάρα πολλά χρόνια επικρατούσε μεγάλη φτώχεια, ακόμα και σήμερα θεωρείται φτωχή συνοικία, αλλά οι πρόσφυγες κρατούσαν τα ήθη και τα έθιμα του τόπου τους. Ενδεικτικό της φτώχειας είναι ότι η ενορία είχε κοινόχρηστο φέρετρο και μετά από κάθε κηδεία επιστρεφόταν στην ενορία. Στην συνοικία υπάρχει ο ναός της Αγίας Φωτεινής που κτίσθηκε από τους μικρασιάτες πρόσφυγες σε ανάμνηση του ομώνυμου Ναού που βρισκόταν στη Σμύρνη. Πέρα από τον προσφυγικό καταυλισμό (στα σημερινά προσφυγικά), υπήρχαν και οικογένειες προσφύγων εγκαταστάθηκαν και στο Γηροκομειό, παρά η στάση μιας μερίδας ακόμη και… κλήρου από το μοναστήρι τότε που τους περιφρονούσαν και τους στιγμάτιζαν  (βλ. Εφημερίδα «Νεολόγος» [φ.28/05/1925])

Η δυναμικότητα και η εργατικότητα των προσφύγων τους βοηθησε να ξεπεράσουν τις μεγάλες αντιξοότητες και να δώσουν ζωή οι ίδιοι στην Πάτρα με τη συμμετοχή τους στις οικονομικές, πολιτικές, πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες στην πόλη.

Η Ντίνα Παπακού, γόνος οικογένειας Μικρασιατών Προσφύγων και δραστήρια κάτοικος της περιοχής του Γηροκομειού περιγράφει με γλαφυρό τρόπο την άφιξη και τις πρώτες ημέρες διαμονής των προσφύγων το Σεπτέμβρη του 1922 στην Πάτρα, μέσα από τις διηγήσεις της οικογένειάς της.

«Πρώτο μπαίνει στο λιμάνι της Πάτρας το ατμόπλοιο "ΠΑΡΝΑΣΟΣ" με 2.000 επιβάτες προερχόμενο από την Χίο ,είναι ημέρα Τρίτη και το ημερολόγιο γράφει 20 Σεπτεμβρίου 1922 την επομένη καταφανεί το "ΑΓΓΕΛΙΚΗ" ΜΕ 1200 ψυχές ύστερα το "ΛΙΒΟΡΝΟ" με 5.000 ψυχές.

Το «ΠΑΒΙΑΝ» με 5.000 επίσης ,το «ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΣ» με άγνωστο αριθμό επιβατών και αυτό συνεχίζεται μέχρι το τέλος του χρόνου .... Μέχρι το τέλος του Σεπτεμβρίου είχαν καταφθάσει στην Πάτρα 13.000 πρόσφυγες οι περισσότεροι προερχόμενοι από τα παράλια της Μικράς Ασίας, Σμύρνη, Βουρλά, Αίβαλί, Αλατσατα ,Κιο ,Σεβντικιοι, Ατταλεια, Τραπεζούντα....

Η εγκατάσταση των προσφύγων τις πρώτες μέρες και για αρκετό χρονικό διάστημα γίνεται στις αποθήκες σιταριού ,όπου ο ένας είναι κυριολεκτικά πάνω στον άλλον. Οι αποθήκες είναι υγρές και ανήλιαγες στρωμένες με τσιμέντο και χωρίς αποχωρητήρια .Τέτοιες αποθήκες ήταν των σιτεμπόρων Σολλαρι, Τασοπουλου, Βουρλούμη ,Θωμόπουλου , Αθανασιου ,Καρανικολού. Μέσα σε τρεις μέρες ο αριθμός των προσφύγων που έχει κατακλύσει την Πάτρα ξεπερνά τις 8.000 ψυχές και η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί δεν περιγράφεται ...

Οσο και να προσπαθήσει κάνεις μετά από τόσα χρόνια να το περιγράψει δεν θα τα καταφέρει με τίποτα μια λέξη 4 γράμματα ..ΧΑΟΣ..

Οι δρόμοι και τα υπόστεγα και οι πλατείες και τα υπόγεια και οι εκκλησιές και τα σχολεία και κάθε τι που θα μπορούσε να στεγάσει κυνηγημένους , ορφανεμένους, πονεμένους, δυστυχισμένους και ξεσπιτωμένους ανθρώπους είχε γιομίσει ...

Είχε γιομισει με μάνες με παιδιά με γέρους και γριές που ψάχνανε ένα κομμάτι ψωμί να κοροϊδέψουν την πείνα τους, για ένα κομμάτι πανί να τυλίξουν την γύμνια τους για ένα κομμάτι λαμαρίνας που θα μπορούσαν κάτω από αυτό να προφυλαχτούν και να απαγκιάσουν....

Ο αγώνας μια πόλης να περιθάλψει τα θύματα της τραγωδίας της μικρασιατική καταστροφής είναι μεγάλος . Στήνονται νοσοκομειακοί σταθμοί για τον σοβαρό κίνδυνο των επιδημιών και ορίζονται επισκέπτες γιατροί για κάθε καταυλισμό. Δημιουργούνται υπαίθρια μαγειρεία σε κάθε καταυλισμό όπου οι γυναίκες μαγειρεύουν καθημερινά..

Οι φαρμακοποιοί προσφέρουν δωρεάν φάρμακα, οι μαραγκοί κατασκευάζουν ξύλινες πρόχειρες τουαλέτες κοντά στους καταυλισμούς , οι μοδίστρες ράβουν γυναικεία ρούχα και εσώρουχα για να δοθούν. Δημιουργούνται επιτροπές πολιτών για να μαζευτούν τρόφιμα , ρούχα , παπούτσια,  οι οποίες γυρίζουν με αυτοκίνητο στις γειτονιές της Πάτρας για αυτό το σκοπό. Πόσοι ακριβώς πρόσφυγες έφτασαν και έμειναν για μικρό ή μεγάλο διάστημα στην Πάτρα κάνεις δεν γνωρίζει ,σίγουρα όμως ξεπέρασαν τις 20.000 ψυχές ,όταν η πολη τον καιρό εκείνο είχε περίπου 60.000 κατοίκους....

Άλλοι έφυγαν για το Αγρίνιο για να δουλέψουν στα καπνά και να εγκατασταθούν εκεί . Άλλοι στο Μεσολόγγι στο αλάτι. Αλλοι πήγαν στο Αίγιο για να δουλέψουν στην σταφίδα, άλλοι στην Αγκινάρα στην Κυλλήνη, στον Πύργο, να καλλιεργήσουν την εύφορη γη και να δημιουργήσουν τους εκεί προσφυγικούς συνοικισμούς. Κατά πως ήξερε ο καθένας και δήλωνε τι δουλειές έκανε στην πατρίδα τον μοίρασαν τον κόσμο.

Στην Πάτρα έμειναν τα εργατικά χέρια να δουλέψουν στα εργοστάσια, ιδιαίτερα άνθρωποι που είχαν δουλέψει σε ταπητουργεία, κλωστοϋφαντουργεία και απασχολήθηκαν σε διάφορα επαγγέλματα, παλιά και καινούργια που δημιουργήθηκαν για τις ανάγκες της εποχής. Σίγουρα όμως στην Πάτρα έμειναν πάνω από 6.000 -8.000 άνθρωποι.

Πέρασε και ο βαρύς και δύσκολος χειμώνας του 1923 και όσοι άντεξαν από τις αρρώστιες,  τις καραντίνες για να μην κολλήσουν και οι υπόλοιποι ,το κρύο , την έλλειψη νερού τις κακουχίες μέσα στις αποθήκες και στις παράγκες άρχισαν να ελπίζουν ότι κάτι καλύτερο έρχεται για τις ζωές τους. Η επιτροπή αποκατάστασης προσφύγων τον Σεπτέμβρη του 1923 ξεκινά κοντά στα «Γύφτικα» και σχετικά κοντά στην Πόλη, στα οικόπεδα «Χαιρετη», τηνανέγερση του Α’ προσφυγικού συνοικισμού που χρειάστηκε ακόμη ένας χρόνος για να τελειώσει με κατοικίες μικρές δυο δωματίων και δρόμους με χώμα.

Σχεδόν ταυτόχρονα ξεκίνησε και η δημιουργία του Β’ συνοικισμού πάνω από την οδό Ιωνίας πλησίον της Αγίας Τριάδος στην περιοχή «Γερανέικα» με διώροφες κατοικίες κουζίνα και ένα δωμάτιο. Σε αυτό τον συνοικισμό οι δρόμοι ήταν πιο μεγάλοι και σκυροστρώθηκαν, φτιαχτήκαν και κάποια μαγαζιά με εμπορεύματα και κάποια καφενεία.

Φτιάχτηκε και μια μεγάλη πλατεία (σήμερα πλατεία Ελευθερίας). 

Ο συνοικισμός φωτιζόταν άλλου με ηλεκτρικά ,άλλου με καραβοφάναρα. Τον χειμώνα όταν είχε μεγάλο αέρα έσβηναν τα γκαζοφαναρα και βυθιζόταν ο συνοικισμός στο σκοτάδι. Οι εφημερίδες της πόλης με πρώτο τον “ΝΕΟΛΟΓΟ” με ανακοινώσεις τους ενημερώνουν οτι θα ανοιχτει καταλογος προσφορών υπέρ των προσφύγων, στο ίδιο μήκος κύματος είναι και οι εφημερίδες ΤΗΛΕΓΡΑΦΟΣ και ΦΩΣ. Μάλιστα η εφημερίδα ΦΩΣ δημοσιεύει αναζητήσεις για να μπορέσουν να βρεθούν οι χαμένες οικογένειες που είχαν χαθεί μέσα στο γιαγκίνι της Σμύρνης .

Η "Πατραϊκή" η μεγάλη εμποροβιομηχανική εταιρεία διαθέτει για τους πρόσφυγες πολλά ζευγάρια κάλτσες και αναλαμβάνει την διατροφή και στέγαση κάποιων οικογενειών.

Άλλες εταιρείες προσφέρουν καινούργια παπούτσια, άλλες κουβέρτες και άλλες αναλαμβάνουν να στεγάσουν κάποιες οικογένειες σε χώρους που διαθέτουν ... Ο πλουσιότερος άνθρωπος και ευεργέτης της πόλης Βασίλης Μαραγκόπουλος, αναλαμβάνει να σιτίσει και να περιθάλψει 600 πρόσφυγες για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, αγοράζει διακόσιες μάλλινες κουβέρτες και παραχωρεί το σπίτι του για την εγκατάσταση κάποιων οικογενειών.

Με έξοδα του επίσης βάζει ξύλινα χωρίσματα στο γήπεδο του Παναχαϊκού ώστε να μπορέσει να φιλοξενήσει πολλές οικογένειες. Τον Φεβρουάριο του 1923 οι Αρχές της πόλης αποφασίζουν την δημιουργία παραπηγμάτων στο γήπεδο δίπλα στο Πτωχοκομείο στην οδό Ιτεών. 

Οι Παράγκες ήταν ο πρώτος μόνιμος τόπος εγκατάστασης προσφύγων. Στην Πάτρα ο χώρος αυτός  ήταν έξω 20 λεπτά έξω από την πόλη, μεταξύ της σιδηροδρομικής γραμμής και της οδού Πατρών –Πύργου. Οι άνθρωποι φεύγουν από τις ανήλιαγες και υγρές αποθήκες και πάνε… «για καλύτερα»  στις σαραβαλιασμένες παράγκες με τις σάπιες σκεπές απο πισσόχαρτο, παλιό ξύλα σκουριασμένους τενεκέδες και διάφορα άλλα υλικά σε ένα δωμάτιο 4 x 4 ανεξάρτητα με το πόσα άτομα ήταν η οικογένεια.

Οι άλλοι που μένουν πίσω στοιβαγμένοι στις ανήλιαγές αποθήκες, τους θεωρούν τυχερούς γιατί οι επιδημίες θερίζουν.... ο χειμώνας όμως είναι βαρύς και δεν μπορούν να μένουν άλλο στους δρόμους και στις πλατείες οι άστεγοι,πρέπει να προηγηθούν.

Επτά ηλεκτρικά φώτιζαν οκτώ ολόκληρα στρέμματα. Οι παράγκες ήταν η μία δίπλα στην άλλη. Η κυρά Βαγγελιώ, ο Θείος Μανώλης, ο Θείος Παναγιώτης , έξι στην μία σειρά και έξι από την πίσω πλευρά, τους χώριζε μόνο μια σειρά από σανίδες ,όταν μιλούσε ο ένας άκουγε ο δίπλα, όταν ροχάλιζε ο κάτω, άκουγε ακόμα και ο πιο πάνω.

Στη μέση της παραγκούπολης υπήρχαν τα κοινά καμπινέ ήταν κι αυτά χωρισμένα στη μέση, η μια μεριά ήταν των ανδρών, η άλλη των γυναικών.... Μην πούμε και για το κοινό βόθρο που ξεχείλιζε και γέμιζε ευωδιές.

Ο μεγάλος καυγάς όμως γινότανε για το νερό. Η βρύση μια. Αλλιώς στα πηγάδια της περιοχής που έπρεπε να περπατήσεις και να κουβαλήσεις το νερό μέχρι και οκτακόσια μέτρα! Το νερό ερχόταν ορισμένες ώρες της ημέρας, δέκα με δώδεκα ή μία με τρεις, και έπρεπε όλοι, κυρίως οι γυναίκες να τρέξουν να γεμίσουνε τους τενεκέδες. Γκαζοτενεκέδες, κουβάδες για να μαγειρέψουν να πλύνουν τα ρούχα τους, να ξεπλύνουν τα χέρια και τα πόδια τους από τις λάσπες, γιατί για μπάνιο λίγο δύσκολο. 

Τρέχανε από νωρίς το πρωί και βάζανε τους τενεκέδες τους στην ουρά, τον έναν πίσω από τον άλλον. Την ώρα λοιπόν που ερχόταν το νερό, πήγαινε η μία να κλέψει τη σειρά της άλλης και παίζονταν οι γκαζοτενεκέδες και χτύπαγε η μια και άνοιγε το κεφάλι της άλλης.

Οι συνοικίες του πισσόχαρτου με τους λασπόδρομους στέγασαν για πολλά χρόνια την δυστυχία και την ευτυχία των προσφύγων...

*Φωτογραφίες από αναρτήσεις της Ντίνας Παπάκου στο facebook και από το βιβλίο «Προσφυγική Ελλάδα» («Refugee Greece», Εκδ. INTERED-ΚΑΠΟΝ)