Γιατί η Πάτρα δεν κατάφερε να το κάνει όπως το Μπιλμπάο

Βίοι παράλληλοι… μέχρι ενός σημείου

Το Μπιλμπάο είναι μια παραθαλάσσια πόλη της Ισπανίας, που διαθέτει ένα από τα πιο πολύβουα λιμάνια του Ατλαντικού, και ιστορία που χρονολογείται από τον 14ο αιώνα. Είναι μια πόλη κατά πολύ μεταγενέστερη των Πατρών αλλά με πολλά κοινά χαρακτηριστικά.

Στο Μπιλμπάο, πλούσια μεταλλεία σιδήρου, μεγάλες μεταλλουργικές, χαλυβουργικές και σιδηρουργικές εγκαταστάσεις, υψικάμινοι, χυτήρια αλλά και οι χαρτοποιητικές, υαλουργικές, χημικές και ναυπηγικές βιομηχανίες συνέβαλαν στην αλματώδη ανάπτυξη και στην τεράστια εμπορική και βιομηχανική κίνηση από το 2ο μισό του 19ου αιώνα.

Στην Πάτρα αντιστοίχως. από τα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχε εξαιρετική οικονομική άνθιση λόγω του σταφιδεμπορίου, ενώ η πόλη απολάμβανε παγκόσμια αναγνώριση. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’90 οπότε και κλιμακώθηκε η αποβιομηχάνιση που είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του ΄80, η Πάτρα αποτελούσε επίσης μια βιομηχανική πόλη με πολλές και ανθηρές επιχειρήσεις που συναντάμε ακόμη στους δρόμους ως απομεινάρια μιας άλλης ζωής.

Το Μπιλμπάο, θα καταρρεύσει οικονομικά πριν από την Πάτρα

Ήταν το 1975 όταν η παγκόσμια οικονομία εξαιτίας των πετρελαϊκών κρίσεων άρχισε  να κλονίζεται. Οι παραδοσιακοί κλάδοι του Μπιλμπάο σταδιακά αποδυναμώνονται και στη συνέχεια «πέφτουν»  ο ένας μετά τον άλλον. Το περιβάλλον υποβαθμίζεται, η ανεργία χτυπάει κόκκινο, οι περιοχές που άλλοτε έσφυζαν από ζωή εγκαταλείπονται αναγκάζοντας τους ανθρώπους να αναζητήσουν δουλειά σε άλλες αστικές ζώνες. Η μοίρα του Μπιλμπάο έμοιαζε προδιαγεγραμμένη, όπως και πολλών άλλων αποβιομηχανοποιημένων πόλεων της Ευρώπης που γνώριζαν αργά και σταθερά την απόλυτη παρακμή.

Η πλήρης αποβιομηχάνιση, σε συνδυασμό με την απουσία τεχνολογίας αιχμής αλλά και ο  ισχυρός ανταγωνισμός περιφερειακών πόλεων που αποτελούσαν προσφιλείς τουριστικούς προορισμούς επέφεραν ένα μικρό χάος στο άλλοτε ακμάζον Μπιλμπάο.

Σαφέστατα αυτή η εικόνα παραπέμπει στην Πάτρα και την εποχή που οι βιομηχανίες έκλειναν η μια μετά την άλλη αφήνοντας πίσω τους βιομηχανικά κτίρια-φαντάσματα, στρατιές ανέργων και μεταφερόμενων στην Αθήνα πολιτών προς αναζήτηση εργασίας.

Βίοι παράλληλοι μέχρι εδώ με την Πάτρα να βρίσκεται ωστόσο ένα βήμα μπροστά καθώς την εποχή της κρίσης ήταν πολύ πιο «κοσμοπολίτισσα» από την παραθαλάσσια πόλη της Ισπανίας την οποία πολλοί δεν είχαν καν ακουστά.

Το σημείο όπου οι δρόμοι αποκλίνουν

Στο σημείο αυτό οι δρόμοι μεταξύ Πάτρας και Μπιλμπάο, αρχίζουν να αποκλίνουν για να καταλήξουν εκ διαμέτρου αντίθετοι.

Η Πάτρα τραβάει χειρόφρενο, αρκείται σε πορείες διαμαρτυρίας και σε δελτία ανεργίας. Οι φορείς της διαγκωνίζονται για το ποιος θα τάξει μια θέση εργασίας κάπου, κάποτε, ποιος θα πυροβολήσει πρώτος τον πολιτικά αντίπαλο και ποιος θα καρπωθεί τις σχέσεις με το συνδικαλιστικό κίνημα το οποίο βρίσκεται σε κατάσταση εύλογου αναβρασμού.

Στο Μπιλμπάο πάλι, κάνουν  κάτι άλλο. Συνειδητοποιούν ότι η πόλη έχει ανάγκη από ένα φιλόδοξο σχέδιο που θα τη βοηθήσει να βελτιώσει την εικόνα της και την οικονομική της υπόσταση. Το όχημα, αποφασίζουν ότι θα είναι ο πολιτισμός. Και στόχος η διεθνής εμβέλεια του εγχειρήματος. Δεν ανακάλυψαν την πυρίτιδα. Το σύγχρονο μοντέλο μεταβιομηχανικής «επιχειρηματικής πόλης» αυτό υπαγορεύει. Αξιοποίηση πρώην βιομηχανικών εγκαταστάσεων και μετατροπή τους σε πολιτιστικά clusters, ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, του μνημειακού τους πλούτου, αξιοποίηση ιστορικών διαδρομών, και κυρίως marketing πόλης μέσα από προσέλκυση μεγάλων γεγονότων, μέσα από τουριστικές καμπάνιες και πολεοδομικές παρεμβάσεις, μέσα από αρχιτεκτονικά έργα που δημιουργούνται ως σύμβολα για τις πόλεις. Αυτό επιχειρεί να κάνει τώρα η Ελευσίνα, μια κατεξοχήν μεταβιομηχανική πόλη, μέσα από την ανάληψη της πολιτιστικής πρωτεύουσας (που στην Πάτρα απέτυχε, ακολουθώντας την προδιαγραμμένη μοίρα κάθε μεγάλου γεγονότος που έχει αναληφθεί από τους φορείς της) και αυτό έκανε το Μπιλμπάο μέσα από το παράρτημα του Μουσείου Γκουγκενχάιμ, που άλλαξε δια παντός την ιστορία και την δυναμική του. Αυτό έκαναν πριν κάποιες δεκαετίες τα Καλάβρυτα και από μία ερειπωμένη κωμόπολη μεταμορφώθηκαν και απέκτησαν πάλι ζωή μέσα από το Χιονοδρομικό Κέντρο του Χελμού. Αυτό κάνουν με επιτυχία και τα Τρίκαλα με επίκεντρο το Χριστουγεννιάτικο Πάρκο τους που τους φέρνει περισσότερους από 1.000.000 επισκέπτες μόνο κάθε Χριστούγεννα.

Στην περίπτωση του Μπιλμπάο, μέσα από συνεργασίες, ο δημόσιος τομέας μαζί με ιδιώτες αλλά και πολλούς εθελοντές, χορηγίες Τραπεζών της Βισκάγιας και του Μπιλμπάο, χορηγίες από τοπικούς φορείς που συνέβαλαν σε κοινωνικές δραστηριότητες που απευθύνονταν σε ανθρώπους διαφόρων γενεών, αρχίζει το 1980 να διαμορφώνει μια πολιτιστική πολιτική, η οποία προτάσσει την πολιτιστική ταυτότητα του τόπου ως κυρίαρχο στοιχείο. Οι τρεις βαθμίδες Αυτοδιοίκησης, η Κυβέρνηση της αυτόνομης κοινότητας των Βάσκων, η επαρχιακή κυβέρνηση και ο δήμος, καλούνται να  συνεργαστούν καθώς και οι τρεις φορείς έχουν πολιτιστικά τμήματα οικονομικά υπεύθυνα για ορισμένες πλευρές της πολιτιστικής πολιτικής.

Με έμφαση στη διατήρηση της βασκικής γλώσσας, αλλά και στην ανάδειξη της αρχαιολογικής και ιστορικής κληρονομιάς του τόπου, ο δημόσιος τομέας αυξάνει τις δαπάνες που απευθύνονται στον προϋπολογισμό για τον πολιτισμό. Ταυτόχρονα με τα έργα υποδομής, οι αρχές δίνουν βαρύτητα και σε έργα άθλησης και νεολαίας. Μεγάλες εγκαταστάσεις που περιλαμβάνουν  γήπεδα μπάσκετ, τένις, γυμναστήρια, σάουνες  κ.ο.κ. κατασκευάζονται τη δεκαετία του 1980 προσελκύοντας σύμφωνα με έκθεση του 1988, 2.000 άτομα ημερησίως.

Ταυτόχρονα, διοργανώνονται διεθνή φόρα και συνέδρια με στόχο την ομαλοποίηση του πολεοδομικού σχεδιασμού και εκπονείται ένα Γενικό Σχέδιο για την έξοδο της πόλης από το βιομηχανικό στο μεταβιομηχανικό στάδιο, και από τον μοντερνισμό στον μετα-μοντερνισμό.

Όταν συνεργάζεσαι και συν-επιχειρείς, έχεις και αποτελέσματα. Είναι μονόδρομος αυτό. Κάπως έτσι, τον Οκτώβριο του 1991, η Ανώτατη Αρχή της Χώρας των Βάσκων, υπογράφει στην Νέα Υόρκη προσύμφωνο για να κατασκευαστεί στο Μπιλμπάο παράρτημα του Μουσείου Γκουνγκενχάϊμ.

Ήταν η αρχή μιας πορείας που θα μεταμόρφωνε ολοκληρωτικά την πόλη των Βάσκων.

Κάπως έτσι, τον Οκτώβριο του 1991, η Ανώτατη Αρχή της Χώρας των Βάσκων, υπογράφει στην Νέα Υόρκη προσύμφωνο για να κατασκευαστεί στο Μπιλμπάο παράρτημα του Μουσείου Γκουνγκενχάϊμ.

Ήταν η αρχή μιας πορείας που θα μεταμόρφωνε ολοκληρωτικά την πόλη των Βάσκων.

Το νέο Μουσείο Γκουνγκενχάϊμ εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 1997. Στην Πάτρα  εκείνη την περίοδο, ακόμη ασχολούμασταν με το ποιος έφταιξε για το κακό, κάποιοι έχτιζαν πολιτικές καριέρες πάνω του με την ανάλογη πολιτική ρητορική και οι περισσότεροι συνωστίζονταν στον ΟΑΕΔ  ή στα βουλευτικά γραφεία εκλιπαρώντας για μια θέση στον ήλιο του δημοσίου, ο οποίος παραμένει .. λαμπερός μέχρι σήμερα.

Το μουσείο που άλλαξε τα πάντα

Ο Αμερικανός Φρανκ Γκέρυ σχεδίασε ένα μουσείο με υλικά που αποτελούν τα σύμβολα της πόλης: Χάλυβας νερό, και πέτρα. Το Μουσείο καλύπτει 46.000 τετραγωνικά μέτρα και είναι τοποθετημένο δίπλα στις παλιές αποβάθρες, στην καρδιά δηλαδή της πόλης.

Φιλοξενεί έργα Ισπανών καλλιτεχνών, εκθέσεις ντόπιων δημιουργών αλλά και διεθνή έργα. Πάνω από 1.500 εκ. τουρίστες επισκέπτονται το μουσείο κάθε χρόνο, ενώ η φήμη του έχει ξεπεράσει τα ευρωπαϊκά σύνορα αποκτώντας παγκόσμια αίγλη. Ξενοδοχειακές μονάδες και δεκάδες έργα υποδομής, κατασκευάζονται διαρκώς προκειμένου να στεγάσουν τους χιλιάδες επισκέπτες.

Σ΄ αυτό το πλαίσιο αστικής αναβίωσης που εφαρμόστηκε στην πόλη, εντάσσονται και άλλα σημαντικά έργα όπως η Βιβλιοθήκη του Μπιλμπάο που δεν ξέφυγε από τον κανόνα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής θυμίζοντας μοντέρνο έργο τέχνης. Μοιάζει μ΄ ένα μακρόστενο γυάλινο κουτί, όπου τα βιβλία είναι ορατά από το δρόμο, δημιουργώντας μια προκλητική αναφορά στον περαστικό. Το βράδυ, ο ιδιαίτερος φωτισμός με τον οποίο φωτίζονται τα ράφια των βιβλίων δημιουργούν ένα εξίσου εντυπωσιακό θέαμα.

Επιπλέον το Μπιλμπάο έχει καταφέρει να γίνει γνωστό και για την κουζίνα του, έχοντας οφέλη επίσης από τον γαστρονομικό τουρισμό, με πολλά γνωστά εστιατόρια, αλλά και δεκάδες local pincho bars. 

Η πρόκληση για την Πάτρα παραμένει

Είναι σαφές  ότι το τρένο τότε για την Πάτρα χάθηκε. Η πόλη έχει μείνει να μετράει εγκαταλελειμμένα εργοστάσια, αρπαγές βιομηχανικών εξοπλισμών, αναμασήματα στόχων πεντηκονταετίας που πάλιωσαν και ματαιώσεις σχεδίων ακόμη και στην πιο μικρή τους κλίμακα.

Ενίοτε μπλέκει σε συζητήσεις για τον αν θα πρέπει ή όχι να υπάρχουν εμπορικές χρήσεις π.χ. στον Λαδόπουλο αν και όταν αυτός αξιοποιηθεί, ή στο θαλάσσιο μέτωπο που θα διαμορφωθεί επίσης στη λογική των πάρκων.

Κι όμως ο Λαδόπουλος είναι μία υποδομή που άλλες πόλεις θα παρακαλούσαν να έχουν. Υπάρχει η δυνατότητα εάν αξιοποιηθεί σωστά και όχι με ημίμετρα τύπου να γίνει διοικητήριο για την Περιφέρεια και να στεγάζει υπηρεσίες ή το Μουσικό Σχολείο, μπορεί να αλλάξει την ροή της πόλης. Αλλά στην Πάτρα έχουμε και ένα άλλο πρόβλημα. Ξέρουμε τα πάντα. Οι πολιτικοί μας ξέρουν και από αρχιτεκτονική (γκρεμίζουν το κτήριο του Λιμένος παρά τις ενστάσεις των αρχιτεκτόνων), όπως παλιά γκρέμιζαν τα νεοκλασικά, ξέρουν και από περιβαλλοντική πολιτική  γι’ αυτό και χτίζουν κτήρια για τον βιολογικό καθαρισμό πάνω στο κύμα στα Βραχνέικα.

Στην Πάτρα χάνουμε ακόμη και στην υλοποίηση του μικρού, ενώ απουσιάζει παντελώς ακόμη και σήμερα η μεγάλη εικόνα: Το στοίχημα που θα βάλουν όλοι οι Φορείς και θα το κερδίσει η πόλη… Το ειδικό αποτύπωμα στο χάρτη.

Είναι σαφές ότι αυτή η πορεία πρέπει να ανακοπεί.

Οι Φορείς οφείλουν επιτέλους να καθίσουν σε ένα τραπέζι, όπως αυτοί στο Μπιλμπάο, να αφήσουν στην είσοδο της αίθουσας  τις κομματικές τους ταυτότητες και να σχεδιάσουν για την πόλη. Το μεγάλο σχέδιο είναι αυτό που θα δώσει τον προσανατολισμό. Οι αποσπασματικές παρεμβάσεις απλώς βελτιώνουν τις ρυτίδες.

Θεωρείται δε βέβαιο, ότι το μεγάλο σχέδιο είναι αυτό που θα σημειώσει η ιστορία και θα αγκαλιάσουν οι πολίτες. Τα άλλα, θα γίνουν απλώς καπνός. Και οι πόλεις, όχι, δεν ανασαίνουν στους καπνούς. Απλά θολώνουν και παλιώνουν.