«Κωστής Παλαμάς - Οι μούσες που αγάπησα»

Του Ελισσαίου Βγενόπυλου

-Μα στα 14α γενέθλιά μου να με φέρετε να κάνω μάθημα, διαμαρτυρόταν ο γιος μου.

-Όμως σε άκουγα που ψιθύριζες μαζί με τον Βαλτινό ‘’με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και το αίμα’’, του είπα για να τον καλοπιάσω.

-Εμ αυτό σου λέω, τι ήρθαμε να κάνουμε νεοελληνικά τέτοια μέρα; Δεν ρωτούσε κατηγορούσε, εμένα, την παράσταση, όλον τον κόσμο με την αψάδα της εφηβείας του.

-Α, εδώ δεν έχεις δίκιο Αλέξανδρε, διαφώνησε η αδελφή του, ήταν πολύ όμορφη παράσταση.

-Εγώ πάντως βαρέθηκα, κατέληξε ο εορτάζων.

-‘’Ο Παλαμάς’’ είναι ότι καλύτερο είδα μέχρι στιγμής φέτος το καλοκαίρι, συνέχισε η κόρη μου, δέκα χρόνια μεγαλύτερη από τον γιο μου και κάπου εκεί πήγαινε κάπως απότομα να τελειώσει η κουβέντα. Αλλά εγώ ήθελα να φουντώσει ο ‘’τσακωμός’’.

-Καλά ρε Αγγελική, θέατρο είναι αυτό χωρίς χαρακτήρες, χωρίς συγκρούσεις, χωρίς κορυφώσεις; έβαλα φιτιλιές.

-Εμ, αυτό λέω κι εγώ, αναθάρρησε ο Αλέξανδρος.

-Και λοιπόν; σημασία έχει, ότι με όμορφο τρόπο ήρθαμε κοντά σ’ ένα μεγάλο ποιητή, σε μια παράσταση που είχε απ΄ όλα και ποίηση και χορό και τραγούδι και υποκριτική, τα οποία υποστηρίχτηκαν εξαιρετικά από ένα σημαντικό ηθοποιό, όλα δε ήταν άψογα και τεχνικά, α και να μην ξεχάσουμε ότι όλα αυτά έγιναν μέσα σε ένα πολύ φροντισμένο, καλαίσθητο, ωραία φωτισμένο και περιποιημένο χώρο.

Έτσι κάπως άναψε η κουβέντα κι εγώ μέριασα ν’ αναλογιστώ λίγο τα πράγματα.

Ο Κωστής Παλαμάς, «ο ποιητής που σκέπασε με τον ίσκιο του μισόν αιώνα της πνευματικής μας ιστορίας», γεννιέται στην Πάτρα το 1859, δυο χρόνια μετά το θάνατο του Σολωμού. Πολύ νωρίς, το 1866, εγκαθίσταται στο Μεσολόγγι μαζί με τον ένα από τους δύο αδερφούς του ―τον μεγαλύτερο―, μετά τον πρόωρο και ξαφνικό θάνατο και των δύο γονιών του στο σπίτι του θείου του, που αναλαμβάνει την ανατροφή τους.

Οπλισμένος ο Παλαμάς με την αυτοπεποίθηση της νεότητας υποβάλλει την πρώτη του συλλογή, Ερώτων έπη, στο Βουτσιναίο ποιητικό διαγωνισμό μόλις το 1876, τη χρονιά που βραβεύεται τελικά η συλλογή του Γ. Βιζυηνού. Από το 1879 δημοσιεύει ποιήματά του στον Ραμπαγά, με την υπογραφή «Κώστας» και αργότερα στο ‘’Μη χάνεσαι’’ και στην Ακρόπολη. Παράλληλα σχεδόν εμφανίζονται με ποιήματά τους στον φιλονεϊστή Ραμπαγά και δύο φίλοι του: ο «Νίκος» (Καμπάς) και η «Αράχνη» (= Γεώργιος Δροσίνης). Η ιδρυτική τριανδρία της «Νέας Αθηναϊκής Σχολής» έχει κιόλας σχηματιστεί και εισέρχεται στην λογοτεχνική σκηνή.

Η γνώση λογοτεχνικών πραγμάτων του Παλαμά, η πολυμέρεια και η διεισδυτική κριτική ματιά του τον κάνουν τα επόμενα χρόνια να ξεχωρίσει ως κριτικός, ιστορικός και θεωρητικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Η κριτική αναθεώρηση του πρόσφατου λογοτεχνικού παρελθόντος συμπεριλαμβάνει, εκτός από τον Κάλβο, δύο ακόμα σημαντικούς σταθμούς: την ποίηση του Δ. Σολωμού και του Αρ. Βαλαωρίτη.

Η αγάπη και η γνώση του δυτικού πολιτσμού του Παλαμά τον οδηγούν να παρουσιάσει στο κοινό διάφορους συγγραφείς. Οι V. Hugo, Λ. Τολστόι, E. Renan, H. Taine, A. France είναι μόνο μερικά από τα ονόματα που συναντά κανείς στα κριτικά του δοκίμια.

Ο Παλαμάς συναντά τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο οποίος μόλις έχει μόλις φτάσει στην Ελλάδα. Η άφιξή του σημαίνει συμβολικά το τέλος της εσωστρέφειας που έχει προκαλέσει η ήττα του 1897. Οι εθνικές και κοινωνικές αλλαγές που περιέχει η πολιτική του ατζέντα ενδυναμώνουν εκ νέου τις ελπίδες μιας αστικής αναγέννησης. Στο πλαίσιο αυτής της αστικής αναγέννησης ο Παλαμάς κράτησε το ρόλο του «εθνικού ποιητή», του αισιόδοξου οδηγού και βάρδου που προωθεί τα εθνικά ιδανικά. Οι δυο μεγάλες συνθέσεις του ποιητή συμπυκνώνουν τους εθνικούς πόθους για εδαφική επέκταση και εκφράζουν το κάλεσμα για τη θριαμβευτική άνοδο του ελληνισμού.

Ο δωδεκάλογος του γύφτου

(απόσπασμα από τον Προφητικό)

Όσο να σε λυπηθεί

της αγάπης ο Θεός,

και να ξημερώσει μιαν αυγή,

και να σε καλέσει ο λυτρωμός,

ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα!

Και θ' ακούσεις τη φωνή του λυτρωτή,

θα γδυθείς της αμαρτίας το ντύμα,

και ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή,

θα σαλέψεις σαν τη χλόη, σαν το πουλί,

σαν τον κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα,

και μην έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλί

να κατρακυλήσεις πιο βαθιά

στου Κακού τη σκάλα, -

για τ' ανέβασμα ξανά που σε καλεί

θα αιστανθείς να σου φυτρώσουν, ω χαρά!

τα φτερά,

τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα.

Το ποιητικό έργο του Παλαμά είναι μεγάλο σε έκταση και σε σημασία και είχε τεράστια απήχηση στην εποχή του. Διαμετρικά αντίθετες πολιτικές και πνευματικές προσωπικότητες, όπως ο Κωνσταντίνος Τσάτσος και ο Νίκος Ζαχαριάδης αισθάνθηκαν την ανάγκη να τοποθετηθούν απέναντι στο Δωδεκάλογο του Γύφτου. Ο Μίκης Θεοδωράκης έχει πει ότι ο Παλαμάς είχε μεγαλύτερη επιρροή από 10 Πρωθυπουργούς. Το ενδιαφέρον για το έργο του μειώθηκε στη μεταπολεμική Ελλάδα, όταν επικράτησαν διαφορετικά αισθητικά ρεύματα ενώ υποχώρησε και το ενδιαφέρον για την ποίηση γενικότερα.

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ενώ στο λογοτεχνικό (και αργότερα και στο κριτικό) έργο ο Παλαμάς χρησιμοποιούσε τη δημοτική, ως Γραμματέας του Πανεπιστημίου ήταν υποχρεωμένος να συντάσσει τα επίσημα έγγραφα σε αυστηρή καθαρεύουσα. Όπως ανέφερε ο ίδιος σε επιστολή του, στην φιλολογική του εργασία ήταν "μαλλιαρός" και στην υπηρεσία του "αττικιστής απ' την κορφή ως τα νύχια". Η επίσημη θέση του, όπως ήταν φυσικό, δύσκολα μπορούσε να συνδυαστεί με την υποστήριξη στο δημοτικισμό. Βρέθηκε πολλές φορές στο επίκεντρο επιθέσεων, ειδικά κατά τα "Ευαγγελικά" (1901) και τα "Ορεστειακά" (1903). Παρά ταύτα ο ίδιος δε δίστασε να δηλώσει δημοσίως ότι ο δημοτικισμός ήταν η αρετή του (1908). Λόγω των θέσεών του για το γλωσσικό ζήτημα, υπέστη μια σειρά από διώξεις και για ένα χρονικό διάστημα, απολύθηκε από τη θέση του.

Ο Κωστής Παλαμάς, 62 χρόνων γνώρισε την Ελένη Κορτζά 20 χρονών. Παντρεμένος με τη Μαρία Βάλβη και με τρία παιδιά. Ήταν ήδη καταξιωμένος ποιητής και η Ελένη ήταν όμορφη, τρυφερή και μελαγχολική με μια ωριμότητα και ευαισθησία σπάνια για τόσο νέα γυναίκα, που της είχε προσδώσει η ασθένεια της, έπασχε από φυματίωση.

Η Κορτζά εντυπωσίασε τον ποιητή με την καλλιέργεια και τις γνώσεις της. Η Ελένη και ο ποιητής συναντιούνταν στο γραφείο του Παλαμά ώρες ατελείωτες. Λόγω της ασθένειας της Ελένης, όταν δεν μπορούσαν να συναντηθούν, αλληλογραφούσαν, από αυτές τις επιστολές γνωρίζουμε τα συναισθήματα του ποιητή για τη νεαρή γυναίκα.

Η Ελένη ακολούθησε τον πατέρα της, στις στρατιωτικές του μεταθέσεις, στην Αίγυπτο και στη συνέχεια στη Νότια Αφρική.
Η κηδεία του Κωστή Παλαμά έγινε στις 28 Φεβρουαρίου του 1943. Ήταν τόσο αγαπητός στον Ελληνικό λαό ο ποιητής, που ακόμα και ο Χίτλερ έστειλε στεφάνι στην κηδεία του. Χιλιάδες άνθρωποι ακολούθησαν τη σορό του μέχρι το Α’ νεκροταφείο. Η κηδεία μετατράπηκε σιγά-σιγά σε αντικατοχική διαδήλωση που όλοι με μια φωνή έψαλλαν τον Εθνικό Ύμνο. Η ‘’Ραχήλ’’ επέστρεψε στην Ελλάδα το 1944 τυλιγμένη με τις αναμνήσεις του μεγάλου ποιητή.

Παράσταση

Είναι εμφανής ο κόπος και μεγάλη καλλιτεχνική προσπάθεια και είναι ικανοποιητική η τεχνική υποστήριξη σε όλα τα επίπεδα φώτα, ήχος κά.

Παρά τις ευγενείς προθέσεις και τις φιλότιμες προσπάθειες των συντελεστών δεν έχουμε ούτε πλήρες θεατρικό έργο, ούτε θεατρικό αποτέλεσμα τέτοιο τουλάχιστον που να αρμόζει στον μεγάλο ποιητή. Το λιγοστό φως, κάμποσες νοσταλγικές μελωδίες και τραγούδια, μερικές χορευτικές κινήσεις, μερικές παύσεις δεν μπορούν να παρασύρουν τις αισθήσεις, να συγκινήσουν, να ‘’πειράξουν’’ τη φαντασία να αναστατώσουν τον κόσμο του θεατή έστω για τον χρόνο που διαρκεί η παράσταση.

Μέσα από τη θεατρική διαδικασία το να αποδοθεί η ποίηση και μάλιστα του Παλαμά προϋποθέτει εμπνευσμένο, δουλεμένο και βαθιά επεξεργασμένο θεατρικό κείμενο, πάνω στο οποίο θα πατήσει το οργανωμένο σκηνοθετικό σχέδιο.

Πρέπει τα διάφορα στοιχεία να έλθουν και να τοποθετούν πάνω σε ένα απλωμένο ‘’χρονίζον’’ όραμα και βαθιά μελέτη όλων των παραμέτρων του ποιητικού, προσωπικού, οικογενειακού ακόμα και πολιτικού σύμπαντος του ποιητή, του έργου του και της διαδρομής του.

Είναι βέβαιο ότι θα είχαμε ένα υπέροχο Αναλόγιο, αν αξιοποιούνταν όλη αυτή η ενέργεια και ο μόχθος και αν δεν εκβιαζόταν η προσπάθεια να γίνει θεατρική παράσταση. Όπως και να έχει, η επαφή με το έργο του Παλαμά δεν είναι αμελητέο κέρδος για τον θεατή.

Η παράσταση είναι υπό την αιγίδα

του «Ιδρύματος Κωστή Παλαμά»

και της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος.

Η ταυτότητα της παράστασης

Σκηνοθεσία: Γρηγόρης Βαλτινός

Κείμενο: Μαρία Παναγιωτακοπούλου

Μουσική: Σάκης Παπαδημητρίου

Ενορχήστρωση: Άσπα Παπαδημητρίου

Χορογραφίες: Ευγενία Λιάκου

Βοηθός σκηνοθέτη: Νίκος Παρασκευόπουλος

Sound design: Βρεζ Χατσατουριάν

Φωτογραφίες: Αγγελική Κοκκοβέ