Στερεοτυπάκια: Οι ουσιαστικές προϋποθέσεις για τη «Συνεπιμέλεια» των τέκνων μετά τον χωρισμό

Το 2021 ψηφίστηκε ο περίφημος νόμος «Περί Συνεπιμέλειας» που έλαβε πολύ μεγάλη έκταση στη δημόσια σφαίρα και στον δημόσιο διάλογο.

Για αρκετό χρονικό διάστημα εκείνης της περιόδου και σίγουρα πριν την ψήφιση του τελικού σχεδίου έλαβε χώρα ένας πρωτοφανής επικοινωνιακός βομβαρδισμός, ο οποίος ευνόησε και ποικίλες παρανοήσεις και επί νομικών θεμάτων. Κύριος άξονας των δημοσιευμάτων, των ενημερωτικών εκπομπών και βίντεο που κυκλοφορούσαν στο διαδίκτυο και στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης προέβαλλαν τα πλεονεκτήματα της ισόχρονης ανατροφής του παιδιού και από τους δύο γονείς, για την οποία επικράτησε ο ανακριβής όρος «συνεπιμέλεια». Σύμφωνα όμως με τις πάγιες παραδοχές του Οικογενειακού Δικαίου, ο όρος συνεπιμέλεια, ο οποίος υπήρχε και πριν τον πρόσφατο νόμο ως δυνατότητα, σημαίνει ισότιμη συναπόφαση και σύμπραξη των γονέων σε μια σειρά από ζητήματα που αφορούν το τέκνο και όχι ισόχρονη κατανομή. Με άλλα λόγια απαιτούσε την έστω και από απόσταση συναπόφαση των γονέων σε όλα τα ζητήματα που το αφορούν, πλην από τα τρέχοντα, τα καθημερινά. Είναι σαφές, ότι κάτι τέτοιο μπορεί να λειτουργήσει μόνο αν υπάρχει κλίμα συνεργασίας των γονέων ακόμα και μετά τον κλονισμό του γάμου ή το διαζύγιο.

Δυστυχώς εκείνη τη περίοδο δεν ήταν λίγες οι φορές που τέθηκαν στο στόχαστρο οι γυναίκες με την κατηγορία ότι εργαλειοποιούν τη μητρότητα προκειμένου να εκδικηθούν τους άνδρες, αρνούμενες να εκχωρήσουν τα «προνόμια» τους. Στην ίδια οπτική εντάσσεται και το λεγόμενο σύνδρομο της «γονικής αποξένωσης», ανακάλυψη που χρησιμοποιήθηκε για να στηρίξει την ισόχρονη ανατροφή. Πρόκειται για έναν ψευδοεπιστημονικό όρο ενός Richard Gardner ο οποίος έχει δεχθεί δριμύτατη κριτική τόσο για το επιστημονικό του έργο όσο και για τις πτυχές της προσωπικότητάς του. Με βάση αυτό αναπαράγονται σεξιστικά στερεότυπα για την εκδικητικότητα των γυναικών που χωρίζουν, οι οποίες μεταμορφώνονται σε «μέγαιρες» που χρησιμοποιούν τα παιδιά για να βλάψουν τους πρώην συζύγους, ενώ αυτό το στερεότυπο παίρνει μορφή «συνδρόμου», δηλαδή ιατρικοποιείται και λαμβάνει (ψευδο) επιστημονικά χαρακτηριστικά. 

Την σύγχυση στον δημόσιο διάλογο για τον περίφημο νόμο «Περί Συνεπιμέλειας» επεξέτεινε μια ουσιαστικά προσθήκη στην προϋπάρχουσα σχετική διάταξη του Υπουργείου Δικαιοσύνης και αντί για την φράση «άσκηση από κοινού» που υπήρχε στο σχέδιο της νομοπαρασκευαστικής, τέθηκε η φράση «εξίσου την γονική μέριμνα». Τελικά, και αφού προηγουμένως αναδείχθηκε έντονα και η αντίθετη άποψη που επικρίνει την ισόχρονη κατανομή ως κανόνα, ο Υπουργός Δικαιοσύνης αναγκάστηκε σε δύο ερμηνευτικές δηλώσεις, που εξηγούσαν ότι το «εξίσου» δεν σημαίνει ισόχρονα, αλλά ισότιμα, δηλώσεις οι οποίες υποδηλώνουν τη τελική βούληση του νομοθέτη και συνιστούν ερμηνευτικά εργαλεία για τον ερμηνευτή και τον εφαρμοστή του Δικαίου, δηλαδή τα Δικαστήρια.

Με άλλα λόγια, λίγο ή πολύ επιστρέψαμε στο προηγούμενο καθεστώς με πολύ λίγες αλλαγές να έχουν γίνει. Η επιμέλεια, κατά κανόνα αποδίδεται στον βασικό φροντιστή των τέκνων και στην κοινωνία μας αυτή παραμένει στην πλειοψηφία της η γυναίκα. Είναι παράδοξο από την μια μεριά να της επιφυλάσσουμε αυτόν τον –βολικό για το αντρικό προνόμιο- ρόλο και από την άλλη, όταν έρθει η ώρα να αποφασίσουμε με ποια ή ποιόν θα μείνει το παιδί να ζητάμε «εξισωτική» δικαιοσύνη, ισόχρονο χωρίς κλίμα συνεργασίας ή ακόμα και την αφαίρεση της επιμέλειας του τέκνου από τη μητέρα. 

Οι προσδοκίες για τους οικογενειακούς και κοινωνικούς ρόλους συνεχίζουν να  εδράζονται στην ευρεία παραδοχή της νόρμας σχετικά με την ύπαρξη ενός βασικού φροντιστή στο πρόσωπο της γυναίκας και ενός βασικού κουβαλητή στο πρόσωπο του άντρα  (Πηγή: Κέντρο Διοτίμα, Δελτίο Τύπου  για τη συνεπιμέλεια και την ατελή μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου). Δεδομένου ότι οι διακρίσεις εδράζονται σε στερεοτυπικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις, που έχουν βαθιές ρίζες στην ιστορική και κοινωνική παράδοση και παραμένουν επί σειρά ετών κυρίαρχες και αναλλοίωτες, σε βαθμό που να θεωρούνται απολύτως δικαιολογημένες και φυσικές, το όποιο νομοθετικό πλαίσιο θα παρέμενε απολύτως ανεπαρκές, εάν δεν απέβλεπε στην εξάλειψη των γενεσιουργών λόγων των ανισοτήτων και στη δημιουργία αντανακλαστικών αντιπαλότητας με φαινόμενα διατήρησης των διακρίσεων λόγω φύλου.

Παρά την αυξανόμενη ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας, παραμένουν αυτές που αναλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό την οικιακή εργασία, την ανατροφή των παιδιών, την εκπαίδευση, τη συναισθηματική φροντίδα και ένα πλήθος άλλων εργασιών που είναι εκτός των άλλων μη αμοιβόμενες. Ακόμα και όταν αποτιμούνται από τα Δικαστήρια ως προσφορά σε είδος για τον υπολογισμό της διατροφής, υφίστανται στερεοτυπικά φίλτρα που περιορίζουν την αξία της το πολύ στα 200 ευρώ το μήνα. Επομένως, μια πιο συμμετρική διευθέτηση της επιμέλειας προς την κατεύθυνση της συνεπιμέλειας, που δεν μπορεί παρά να βρει συμμάχους ανάμεσα στις τάξεις των φεμινιστριών και του κινήματος για την έμφυλη ισότητα, απαιτεί και προϋποθέτει ένα κρίσιμο πλήγμα στο ουσιοκρατικό δίπολο των έμφυλων ρόλων και των μεταξύ τους καταμερισμών.

Βασίλης Μάρκου, Δικηγόρος, Νομικός Εκπρόσωπος του Κέντρου «Εριφύλη»