Πάτρα: Η Colonia Augusta της Ηφαίστου- Γεύση ενός κόσμου που «σπαρταράει» διατρέχοντας τους αιώνες για να φτάσει στο σήμερα αφοπλιστικός

Το Ρωμαϊκό στάδιο, είναι ένα μοναδικό μνημείο στο είδος του στη χώρα και ένα εκ των ελαχίστων στον κόσμο και μάλιστα εντός του αστικού ιστού. Αν είσαι τυχερός και μπεις στα δώματα την ώρα που βραδιάζει, θα ζήσεις τη συγκίνηση ενός ολόκληρου κόσμου που «σπαρταράει» διατρέχοντας τους αιώνες για να φτάσει στο σήμερα αφοπλιστικός, ως μέρος της σύγχρονης καθημερινότητας.

Μονομάχοι, θεατρικοί, μουσικοί και αθλητικοί αγώνες, Ρωμαίοι αυτοκράτορες, θηριομαχίες, νεαροί φοιτητές, ανυποψίαστοι περαστικοί με κινητά τελευταίας τεχνολογίας, νέου τύπου διασκέδαση και αισθητική, όλα μαζί στην οδό Ηφαίστου, στην «καρδιά» μιας πόλης που ήταν Colonia Augusta, δηλαδή αποικία του αυτοκράτορα, γεγονός που ο χρόνος δεν κατάφερε να καλύψει.

Φαίνεται ότι η μνήμη των τόπων είναι πιο ισχυρή από τη φθορά που φέρνει μαζί της η ιστορία. Η μνήμη των τόπων αναφύεται ακόμη και αν καταβάλεις κάθε δυνατή προσπάθεια να την εξαφανίσεις, όπως συνέβη με την Πάτρα και την εκτεταμένη οικοδόμηση που εξαφάνισε σημαντικό τμήμα του αρχαιολογικού αποτυπώματος της πόλης. Βλέπετε η νέα εποχή κάποτε ερχόταν με φόρα και τα κτίσματα πάνω στα οποία καθρεφτιζόταν, έμοιαζαν υπόθεση πιο λαμπερή από αυτή του αυτοκρατορικού δώρου του Δομιτιανού για 100χρονα «γενέθλια» της Πάτρας ως ρωμαϊκής αποικίας.

Αλλά και στα νεότερα χρόνια, η συνεννόηση δεν φαίνεται να είναι το δυνατό μας σημείο, μιας και δεν καταφέραμε να τα βρούμε- τουλάχιστον όχι ακόμη- στην πιο λογική εξέλιξη: την ενοποίηση των δύο σπουδαιότερων αρχαιολογικών χώρων της περιοχής, του Ρωμαϊκού Σταδίου και του Ρωμαϊκού Ωδείου.Μια ένωση που θα άλλαζε άρδην την εικόνα της άνω πόλης και φυσικά τη φυσιογνωμία της Πάτρας. Ιδίως αν αυτή η ενοποίηση, συμπεριελάμβανε και το κάστρο.

ΈΝΑ ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΠΕΤΑΛΟΣΧΗΜΟ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ

Το Ρωμαϊκό Στάδιο, το οποίο είναι πλέον επισκέψιμο για το κοινό, ήταν μια ρωμαϊκή «υπογραφή», ένα τεράστιο πεταλόσχημο οικοδόμημα 200μ μήκος επί 90μ πλάτος, που χτίστηκε στην καρδιά της πόλης και καταλάμβανε την έκταση που περικλείουν σήμερα οι οδοί Ερισσού στα βόρεια, Παντανάσσης στα νότια, Καραϊσκάκη στα δυτικά και 25ης Μαρτίου στα ανατολικά. Αρκεί να δει κάποιος τα εντυπωσιακά ερείπιά του στην οδό Ηφαίστου, που πρόσφατα αναστηλώθηκαν και αναδείχθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων, για να έχει μια εικόνα πώς θα ήταν στην αρχαιότητα το μνημείο.

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΞΕΚΙΝΗΣΕ ΤΟ 1972

Το ρωμαϊκό Στάδιο των Πατρών άρχισε να αποκαλύπτεται το 1972. Τo σημαντικότερo τμήμα των ερειπίων του είναι σήμερα ορατό περίπου 100μ. δυτικά και χαμηλότερα του ρωμαϊκού Ωδείου, επί της Ηφαίστου. Πρόκειται για την ανατολική μακρά πλευρά του μνημείου, θεμελιωμένη στο φυσικό πρανές, η οποία ήρθε στο φως μετά την κατεδάφιση των κατοικιών που βρίσκονταν στο ανώτερο πλάτωμα στα δυτικά της πλατείας Αγ. Γεωργίου, καθώς και κτισμάτων που είχαν θεμελιωθεί τον 20ο αιώνα επάνω στα ερείπιά του. Τμήματα της μακράς δυτικής πλευράς και μεγάλο τμήμα της βόρειας σφενδόνης, αποκαλύφθηκαν σταδιακά κατά τη διενέργεια σωστικών ανασκαφικών ερευνών.

ΤΟ ΧΑΛΚΙΝΟ ΝΟΜΙΣΜΑ, Ο ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ

Η συμβατική απεικόνιση του Σταδίου σε χάλκινο νόμισμα των Πατρών επί Κομμόδου, δηλώνει την σπουδαιότητά του για την πόλη, ενώ θα πρέπει να συσχετισθεί και με την γνωστή από τις πηγές συμμετοχή του αυτοκράτορα σε αγώνες μονομάχων. Συγκεκριμένα, στον οπισθότυπο του νομίσματος απεικονίζεται, από τη θάλασσα, το λιμάνι των Πατρών, ενώ στο βάθος η διπλή κιονοστοιχία θεωρείται ότι αποδίδει τις μακρές πλευρές του Σταδίου. Τα κατάλοιπα του Σταδίου ήταν ακόμα ορατά στα νεότερα χρόνια, όπως προκύπτει από τις περιγραφές των περιηγητών J. Spon και G. Wheler (1676), R. Pococke (1737) και F. C. Pouqueville (1824). Στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, όταν το 1832 ο Σταμάτιος Βούλγαρης εκπόνησε το πολεοδομικό σχέδιο της Πάτρας, άφησε την περιοχή του Σταδίου αδόμητη, προφανώς επειδή ήταν ακόμα ορατό.

Το Στάδιο των Πατρών έχει αρκετές ομοιότητες με αυτά της Λαοδίκειας Λύκου, της Νικόπολης, καθώς και με αυτό της Αφροδισιάδος Καρίας. Ο περιηγητής Παυσανίας, που επισκέφθηκε την Πάτρα γύρω στα 170 μ.Χ., αναφέρει στα «Αχαϊκά» του δύο φορές τη λέξη «θέατρον» και ειδικότερα περιγράφει ότι αμέσως μετά το Ωδείο υπάρχει θέατρο και όχι μακριά από αυτό βρίσκονται τα ιερά της Νέμεσης και της Αφροδίτης, το ιερό του Καλυδώνιου Διονύσου και ένα τέμενος αφιερωμένο σε ντόπια γυναικεία θεότητα. Δεδομένου ότι η χρήση του όρου «θέατρον» είναι συχνή στην εποχή του Παυσανία, ακόμα και για μνημεία που δεν ανήκουν τυπικά στον συγκεκριμένο τύπο κτηρίου, οι μελετητές του μνημείου θεωρούν ότι με τη λέξη «θέατρον» ο Παυσανίας εννοεί το Στάδιο.

Με βάση τις ιστορικές πηγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα, το Στάδιο κατασκευάστηκε στο τελευταίο τέταρτο του 1ου αι. μ.Χ. Όστρακα κεραμικής που χρονολογούνται στη δεκαετία 80 μ.Χ. 90 μ.Χ. βρέθηκαν στην ανασκαφή της βόρειας εισόδου. Έχει υποστηριχθεί ότι η κατασκευή του Σταδίου της Πάτρας σχετίζεται με τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας της ως ρωμαϊκής αποικίας το 86 μ.Χ. και αποδίδεται σε προσφορά του Δομιτιανού. Είναι γνωστό ότι ο αυτοκράτορας κατασκεύασε την ίδια χρονιά και στη Ρώμη ένα στάδιο (Circus Agonalis), εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Piazza Navona.

ΑΓΩΝΕΣ ΜΟΝΟΜΑΧΩΝ ΚΑΙ ΘΗΡΙΟΜΑΧΙΕΣ

Αφού το μνημείο ταυτίζεται με το αναφερόμενο ως θέατρον από τον Παυσανία, εκεί θα λάμβαναν χώρα καλλιτεχνικοί (θεατρικοί, μουσικοί) και αθλητικοί αγώνες, τα γνωστά Καισάρεια, καθώς και αγώνες μονομάχων και θηριομαχίες.

Επιγραφές της ρωμαϊκής εποχής, ανάγλυφα και ψηφιδωτά δάπεδα, που σήμερα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, μαρτυρούν την διεξαγωγή αυτών των εκδηλώσεων στην πόλη. Το εντυπωσιακό ψηφιδωτό, το οποίο έχει βρεθεί στην Πλατεία Υψηλών Αλωνίων το 1869 και χρονολογείται στο τέλος του 2ου αι. μ.Χ. αρχές του 3ου αι. μ.Χ., απεικονίζει δρώμενα αθλητικών και καλλιτεχνικών αγώνων. Το ψηφιδωτό αυτό αποτελεί σαφή ένδειξη ότι και τα δύο είδη αγώνων διεξάγονταν στο Στάδιο της Πάτρας. Όσο για τους αγώνες μονομάχων (munera gladiatoria), αυτοί ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς σε όλα τα στρώματα της ρωμαϊκής κοινωνίας. Επιβίωσαν σε ολόκληρη την αυτοκρατορία έως το τέλος του 4ου αι. μ.Χ. Η έμμεση μαρτυρία του Παυσα[1]νία για τη διεξαγωγή αυτών των αγώνων στην Πάτρα, επιβεβαιώνεται από ένα σημαντικό σύνολο επιτύμβιων πλακών μονομάχων που έζησαν, αγωνίσθηκαν, πέθαναν και ενταφιάστηκαν στην πόλη, στη διάρκεια του 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ. Αυτό το σύνολο εκτίθεται στη μόνιμη συλλογή του Αρχαιολογικού Μουσείου Πατρών, στην αίθουσα της Νεκρόπολης.

Λίγο καιρό μετά τα εγκαίνια του Ρωμαϊκού Σταδίου της Πάτρας από την υπουργό πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, το The Best Magazine δίνει τον λόγο στην Αναστασία Κουμούση, Δρ. Αρχαιολόγο, Διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, τη γυναίκα που έκανε στοίχημά της την ανάδειξη του μοναδικού μνημείου και που έχει τη χαρά να ατενίζει κάθε πρωί από το παράθυρο του γραφείου της ένα κομμάτι της ιστορίας που η ίδια βοήθησε να έρθει στο φως.

 Ποια είναι η σημασία του Σταδίου κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας; Γιατί είχαν δώσει προτεραιότητα οι Ρωμαίοι στην Πάτρα;

Η Πάτρα ήταν µία από τις σπουδαιότερες ελληνικές πόλεις κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Το μεγάλο πλεονέκτημά της υπήρξε ανέκαθεν η κομβική γεωγραφική της θέση ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων, αλλά και των χερσαίων δρόμων. Οι Ρωμαίοι το αντιλήφθηκαν και ίδρυσαν το 14 π.Χ. τη ρωμαϊκή αποικία της Πάτρας.

Η πόλη στη συνέχεια αναπτύχθηκε ραγδαία, απέκτησε κεντρικό πολιτικό και στρατιωτικό ρόλο στον ελλαδικό χώρο, γνώρισε πληθυσμιακή, οικονομική και πολιτιστική άνθηση. Οι Ρωμαίοι φρόντισαν για την εξασφάλιση ενός υψηλού επιπέδου διαβίωσης των κατοίκων της αποικίας τους, αλλά και για την εμφάνιση της ίδιας της πόλης, κατασκευάζοντας μεγάλης κλίμακας δημόσια έργα, όπως το υδραγωγείο, δρόμους, άνδηρα, το Στάδιο και το Ωδείο. Το μνημείο καταχώθηκε καθώς χτίστηκαν από πάνω οικοδομήματα τα οποία από τη δεκαετία του ’70 καταβάλλεται προσπάθεια να απαλλοτριωθούν.

Πόσο δύσκολο είναι αυτό και που βρισκόμαστε σήμερα;

Οι απαλλοτριώσεις για την αποκάλυψη και ανάδειξη του Σταδίου είναι ένα μεγάλο πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού από το 1984. Από τη φύση τους όμως συνιστούν χρονοβόρες διαδικασίες. Μέχρι σήμερα έχουν απαλλοτριωθεί 70 ακίνητα και εκκρεμούν 19 προς απαλλοτρίωση. Μετά τα εγκαίνια του νέου αρχαιολογικού χώρου και με πρωτοβουλία της κ. Υπουργού Πολιτισμού εντατικοποιήθηκαν οι διαδικασίες. Ήδη το ΚΑΣ στη συνεδρίαση της 24ης Οκτωβρίου γνωμοδότησε ομόφωνα για την απαλλοτρίωση τριών ακόμη ακινήτων, το ένα επί της Ηφαίστου, απέναντι από τον αναδεδειγμένο αρχαιολογικό χώρο. Και συνεχίζουμε να ετοιμάζουμε φακέλους…

Αν θα μπορούσαμε να κοιτάξουμε προς το μέλλον σε μια ιδεατή περίπτωση ανάδειξης όλου του Ρωμαϊκού Σταδίου, τι θα βλέπαμε; Τι θα είχε αποκτήσει η πόλη της Πάτρας μέσα στον αστικό της ιστό;

Πολύ σωστά την χαρακτηρίζετε ως ιδεατή, δεδομένων πια των οικονομικών συνθηκών, της πολεοδομικής πραγματικότητας της πόλης και της άγνωστης κατάστασης διατήρησης των αρχαιοτήτων. Παρόλα αυτά, ας μου επιτραπεί να πω, ότι θα υπήρχε στην καρδιά της σύγχρονης Πάτρας, ένα μνημείο ανάλογο, αλλά σε μικρότερη κλίμακα, με το Κολοσσαίο της Ρώμης.

Το Ρωμαϊκό Στάδιο και το Ρωμαϊκό Ωδείο, θα ενοποιηθούν προοπτικά;

Θα έπρεπε να ενοποιηθούν οι δυο χώροι. Αυτό θα άλλαζε την μορφή και τη δυναμική της Πάτρας. Απαιτούνται όμως συνέργειες και άλλων φορέων και ένα όραμα για την πόλη που δεν βρήκε αποδέκτες, όταν η Εφορεία το έθεσε πριν λίγα χρόνια.

Υπάρχουν κάποια ιδιαίτερα ευρήματα κατά τις ανασκαφές που χρήζουν ειδικής μνείας;

Αξίζει τον κόπο να δουν οι επισκέπτες την φύλακα-Μέδουσα του Σταδίου! Ένα ακροκέραμο με την παράσταση Γοργονείου δηλαδή, ενσωματωμένο χαμηλά στον τοίχο ενός δώματος από κάποιο δεισιδαίμονα οικοδόμο που με αυτόν τον τρόπο πίστευε ότι έδιωχνε το κακό και προστάτευε τον χώρο και όσους θα βρίσκονταν εκεί. Αποτελεί μια πολύτιμη μαρτυρία για τη διατήρηση των μαγικών δοξασιών στις καθημερινές δραστηριότητες των Ελλήνων και των εξελληνισμένων κατοίκων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας του 1ου αι. μ.Χ.

Πώς αισθάνεστε που το έργο αποκατάστασης-ανάδειξης αυτού του μοναδικού μνημείου έγινε επί της θητείας σας στην Εφορεία Αρχαιοτήτων;

Ήταν ένα στοίχημα, από αυτά που βάζω συνεχώς στην υπηρεσιακή-επιστημονική μου ζωή.

Ξέρετε το Στάδιο είναι η πρώτη εικόνα που βλέπω κάθε πρωί από το παράθυρο του γραφείου μου. Μέχρι πρόσφατα ήταν ένα σπουδαίο μνημείο που όμως έστεκε βουβό και αποκλεισμένο από την πόλη. Δεν είναι αυτό το όραμά μου για τις αρχαιότητες. Τώρα το βλέπω πάλι κάθε πρωί αλλά με την ικανοποίηση ότι επιτεύχθηκε ένας ακόμη προσωπικός στόχος, πίσω από τον οποίο όμως υπάρχει η συλλογική προσπάθεια του προσωπικού της Εφορείας. Έχουμε και την ένταξη του περιβάλλοντος χώρου του Ρωμαϊκού Ωδείου σε καινούργια πράξη στο «Πρόγραμμα 2021-2027».

 Τι εννοούμε όταν λέμε περιβάλλων χώρος και τι πρέπει να περιμένουμε;

Το έργο της διαμόρφωσης του περιβάλλοντα χώρου του Ρωμαϊκού Ωδείου συμπληρώνει το αναστηλωτικό έργο του μνημείου που ολοκληρώνουμε έως το τέλος του χρόνου. Εντάχθηκε από την Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας με προϋπολογισμό 610.000 ευρώ και έχει στόχο την συνολική ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, που σήμερα δεν είναι προσιτός σε όλα τα σημεία του. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δημιουργία περιμετρικών πορειών πρόσβασης των επισκεπτών και χώρων εξυπηρέτησης κοινού, διαμόρφωση νέου χώρου υποδοχής επισκεπτών και νέων εισόδων και τέλος εγκατάσταση φωτισμού τόσο ανάδειξης του μνημείου, όσο και λειτουργικού για τις ανάγκες των πολιτιστικών εκδηλώσεων που θα πραγματοποιούνται εκεί. Πώς και πότε μπορεί να επισκεφθεί κανείς το Ρωμαϊκό Στάδιο; Ο αρχαιολογικός χώρος είναι επισκέψιμος, με δωρεάν είσοδο, καθημερινά εκτός Τρίτης από 8.30 πμ έως 15.30.

Υπάρχει ανταπόκριση από τους Πατρινούς και τους επισκέπτες; Ποια είναι τα μηνύματα;

Ναι, έχουμε καθημερινά επισκέπτες κυρίως Πατρινούς, μιας και αυτή την εποχή είναι ελάχιστοι οι αλλοδαποί. Τα σχόλια είναι εξαιρετικά. Με τον καινούργιο χρόνο θα διοργανώσουμε και εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες. Ποια είναι η ωραιότερη ώρα για να δει κανείς το Στάδιο, κατά τη γνώμη σας; Το πρωί, στο φως του ήλιου ή το βράδυ με τον ειδικό ατμοσφαιρικό φωτισμό; Πιστεύω ότι είναι μοναδική εμπειρία να δεις και να μπεις στα Δώματα του Σταδίου όταν βραδιάζει.

Και με τα τραπεζοκαθίσματα; Τι είδους εμπλοκή υπάρχει; Και πώς σκοπεύετε να την αντιμετωπίσετε;

Η Εφορεία, μετά από 3 χρόνια εργασιών και δαπάνη 335.000 ευρώ, δημιούργησε έναν νέο επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο που δίνει υπεραξία στο ιστορικό κέντρο και θα συμβάλει στην αναπτυξιακή πορεία της Πάτρας ως πόλου έλξης Πολιτιστικού Τουρισμού. Είναι λυπηρό ο Δήμος Πατρέων να μην το κατανοεί και να μην στηρίζει το έργο μας. Τη στιγμή που η Εφορεία παραχωρεί κάθε χρόνο και μάλιστα ατελώς το Ωδείο, το Κάστρο της Πάτρας, το Φρούριο του Ρίου, τον χώρο της Βούντενης προκειμένου να πραγματοποιεί ο Δήμος πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Σύμφωνα με την ισχύουσα Νομοθεσία μέσα στους αρχαιολογικούς χώρους για οποιαδήποτε άδεια, ακόμη και για τη λειτουργία καταστήματος υγειονομικού ενδιαφέροντος και τη χορήγηση άδειας ανάπτυξης τραπεζοκαθισμάτων, απαιτείται η προηγούμενη έγκριση της αρμόδιας Αρχαιολογικής Υπηρεσίας του ΥΠΠΟ, για λόγους προστασίας των μνημείων από έμμεση, αισθητική βλάβη. Αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά στον Δήμο.

Παρόλα αυτά στο τμήμα του πεζόδρομου της Ηφαίστου που εκτείνεται από τις σκάλες της Πατρέως και μέχρι την είσοδο του Σταδίου, τμήμα που είναι μέσα στον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο, από την αρμόδια Αντιδημαρχία έχουν χορηγηθεί παρανόμως και μάλιστα όχι μόνο χωρίς την έγκριση της Εφορείας, αλλά και με αντίθετη απόφαση, άδειες λειτουργίας καταστημάτων και ανάπτυξης τραπεζοκαθισμάτων. Συνάντησα για το θέμα αυτό τον αρμόδιο Αντιδήμαρχο, του εξήγησα, του στείλαμε έγγραφο, αλλά το αγνόησε και έδωσε τις άδειες. Δεν μας είναι ευχάριστο το γεγονός, αλλά είναι χρέος και καθήκον της Εφορείας να προστατεύσει τον αρχαιολογικό χώρο ακόμη κι αν χρειαστεί να καταφύγει στις εκ του νόμου προβλεπόμενες διαδικασίες.

Φωτογραφίες: Νίκος Ψαθογιαννάκης 

Ειδήσεις Τώρα

Πάτρα: Αποζημίωση 300 χιλ. ευρώ για τον βαρύ τραυματισμό 11χρονου στην τελετή έναρξης του Καρναβαλιού το 2014

Χρυσές Σφαίρες: Bραβείο καλύτερης κωμωδίας- μιούζικαλ στο «Poor Things» - Α’ Γυναικείου Ρόλου στην Έμμα Στόουν

Πανεπιστήμιο Πατρών κι άλλα δυο ελληνικά ΑΕΙ που ανοίγουν δρόμους στο εξωτερικό