Ρόζι Μπραϊντότι: Πρέπει να είμαστε θαρραλέοι στο να μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε διαφορετικά

«Δεν είμαστε ούτε Ένας, ούτε Ίδιοι. Οι διαφορές μας στις θέσεις, την εμπειρία και τις προοπτικές, ωστόσο, είναι ένας πόρος, μια δυναμική, που δεν χρειάζεται να οπλιστεί με αντιθετικό τρόπο, αλλά μπορεί να δημιουργήσει διαφορετικές προοπτικές και κοινές αξίες», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Ρόζι Μπραϊντότι (Rosi Braidotti), φεμινίστρια φιλόσοφος και ομότιμη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης στην Ολλανδία, πρωτοπόρος στον χώρο της φιλοσοφίας της τεχνολογίας και του μετα-ανθρώπινου, που «ανοίγει» τους Δεύτερους Δελφικούς Διαλόγους την Παρασκευή 21 Ιουνίου.

Η ίδια αναζητά την «καταφατική ηθική» ως απάντηση στην αρνητικότητα στην οποία βυθίζεται ο σύγχρονος κόσμος, σημειώνοντας ότι το μετα-ανθρώπινο -όρος με τον οποίο δεν εννοεί «τόσο ένα δυστοπικό όραμα για το μέλλον, αλλά ένα καθοριστικό γνώρισμα της ιστορικής μας κατάστασης»-, «πρέπει οπωσδήποτε να παραμείνει ένα ‘έργο σε εξέλιξη’», την ίδια στιγμή που θεωρεί επείγον «να επιδιώξουμε την κοινωνική δικαιοσύνη και τη ριζοσπαστική δημοκρατία από κάτω προς τα πάνω» και σίγουρα χρήσιμο να μην φοβόμαστε «να σκεφτόμαστε διαφορετικά».

Οι Δεύτεροι Δελφικοί Διάλογοι, που ολοκληρώνονται το Σάββατο 22 Ιουνίου 2024, στο Συνεδριακό Κέντρο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών (ΕΠΚεΔ) στους Δελφούς, με θέμα «Δημοκρατία και Πολιτισμός στην εποχή του ‘μετα-ανθρώπινου’», είναι μια πρόσφατη πρωτοβουλία διεθνούς βεληνεκούς του ΕΠΚεΔ, που αποτελούσε προσωπικό όραμα του Παναγιώτη Ροϊλού, καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών στην Έδρα Γιώργου Σεφέρη και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, προέδρου του Κέντρου, η οποία χρηματοδοτείται από την Eurolife FFH.

Οι Δελφικοί Διάλογοι τελούν υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου και «έχουν σκοπό να συμβάλουν στη διερεύνηση, την, κατά το δυνατόν, διάγνωση και διαύγαση σημαντικών θεμάτων τα οποία πρόκειται να συνεχίσουν να απασχολούν την ανθρωπότητα στο άμεσο, διαφαινόμενο και, στο μέτρο του δυνατού, προβλέψιμο μέλλον», όπως έχει δηλώσει ο Π. Ροϊλός.

Ακολουθεί η συνέντευξη της ομότιμης καθηγήτριας Ρόζι Μπραϊντότι στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και στη δημοσιογράφο Ελένη Μάρκου

Ερ. Ποια θα είναι τα κύρια σημεία της ομιλίας σας στους Δεύτερους Δελφικούς Διαλόγους;

Απ. Στην παρουσίασή μου, θέλω να εξηγήσω γιατί δεν μπορούμε να διαχωρίσουμε τα ζητήματα της τεχνολογίας, της κλιματικής αλλαγής και των κοινωνικοοικονομικών συνεπειών τους από τον τρόπο που επηρεάζουν την αίσθηση του εαυτού μας και την υποκειμενικότητά μας. Αυτές οι τρεις προκλήσεις είναι σαν άξονες που μετατοπίζουν τον άνθρωπο, έτσι όπως τον γνωρίζαμε –διαλύουν σταθερές πεποιθήσεις και καθιερωμένες αξίες. Πρέπει να σκεφτούμε την αυτοκατανόησή μας.

Ανησυχώ γιατί στις μεταπτυχιακές σπουδές, η τεχνολογία, η κλιματική αλλαγή και οι κοινωνικοοικονομικές συνέπειές τους διαχωρίζονται και συζητιούνται σαν να μην έχει καμία σχέση το ένα ζήτημα με το άλλο. Αυτό συχνά παραποιεί τη συζήτηση –για παράδειγμα, σπάνια αμφισβητούμε το ίχνος άνθρακα των προηγμένων τεχνολογιών. Και ποτέ δεν σκεφτόμαστε ότι τα δάση και οι ζωές των ζώων στην άγρια φύση παρακολουθούνται από υπολογιστές. Όμως, όλα είναι αλληλένδετα στις μέρες μας.

Προσπαθώντας να τα συνδέσω, εργάζομαι πάνω στην έννοια της καταφατικής ηθικής, η οποία είναι μια σχεσιακή κοινωνική πρακτική που βασίζεται στη συνεργασία για κοινά προγράμματα/εγχειρήματα, τα οποία απευθύνονται σε οποιοδήποτε από τα πολλαπλά σημεία τομής μεταξύ τεχνολογίας, οικολογίας και κοινωνίας. Εφαρμόζω αυτήν την καταφατική προσέγγιση σε τρεις περιπτωσιολογικές μελέτες: την τεχνολογική βελτιστοποίηση, την κλιματική αλλαγή και τον πολιτικό λαϊκισμό.

Ερ. Πρωτοβουλίες όπως αυτές των Δελφικών Διαλόγων φέρνουν τον στοχαστικό λόγο και προβληματισμό πιο κοντά στο κοινό. Για παράδειγμα, πέρσι περίπου 90.000 άνθρωποι από όλο τον κόσμο παρακολούθησαν διαδικτυακά τους πρώτους Δελφικούς Διαλόγους. Μπορεί ο φιλοσοφικός αυτός λόγος και προβληματισμός να βοηθήσει τον σύγχρονο άνθρωπο και αν ναι, πώς;

Απ. Νομίζω ότι τέτοιες σημαντικές πρωτοβουλίες είναι κρίσιμης σημασίας και θα πρέπει να υπάρξουν πολλές περισσότερες, σε όλα τα επίπεδα. Πρέπει να συγκρίνουμε απόψεις και σημειώσεις για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε τις συνεχιζόμενες αλλαγές στον μετα-ανθρώπινο κόσμο μας –τις αντίστοιχες χαρτογραφίες μας του παρόντος. Και ίσως να αξιολογήσουμε τις αναπαραστάσεις που έχουμε από τις συνεχιζόμενες αλλαγές στον Τύπο και τα mainstream μέσα ενημέρωσης.

Το πρώτο θέμα που θα ήθελα να συζητήσω, λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία των προοπτικών, είναι: Ποιοι είμαστε «εμείς» που συμμεριζόμαστε αυτήν την κατάσταση; Είναι επιτακτική ανάγκη να σημειωθεί το εξής: «Εμείς» βρισκόμαστε σε αυτήν τη μετα-ανθρώπινη σύγκλιση όλοι μαζί, αλλά πρέπει επίσης να γνωρίζουμε τις διαφορές μας. Δεν είμαστε ούτε Ένας, ούτε Ίδιοι. Οι διαφορές μας στις θέσεις, την εμπειρία και τις προοπτικές, ωστόσο, είναι ένας πόρος, μια δυναμική, που δεν χρειάζεται να οπλιστεί με αντιθετικό τρόπο, αλλά μπορεί να δημιουργήσει διαφορετικές προοπτικές και κοινές αξίες.

Η δεύτερη παρατήρηση είναι ότι οι μετασχηματισμοί που υφίσταται ο άνθρωπος σήμερα δεν είναι γραμμικοί και σίγουρα δεν είναι μονοδιάστατοι, είναι πολύ πιο περίπλοκοι, μοιάζουν θα έλεγα με ιστό. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να υπάρξει ένα προκαθορισμένο συμπέρασμα σχετικά με το είδος των μετα-ανθρώπινων υποκειμένων που θα γίνουμε. Μάλλον αυτή η διαδικασία είναι μια υπόθεση εργασίας με ανοιχτό τέλος. Αυτό απαιτεί δημόσιες συζητήσεις και ανοιχτούς διαλόγους, πληθώρα προοπτικών και συνεχή επαγρύπνηση σχετικά με τις νέες σχέσεις εξουσίας που προκύπτουν από την κλίμακα και την ταχύτητα των σύγχρονων τεχνολογικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών μετασχηματισμών.

Ερ. Έχετε αφιερώσει στη φιλοσοφία του μετα-ανθρώπινου μεγάλο μέρος του μελετητικού και εκδοτικού σας έργου (π.χ. The Posthuman, 2013, Posthuman Knowledge, 2019, Posthuman Feminism, 2022). Μιλήστε μας λίγο για τη φιλοσοφία αυτή. Γιατί έχετε χαρακτηρίσει τον μετα-ανθρωπισμό ως «κατάρα και ευλογία για τους ανθρώπους και τα ζώα»;

Απ. Η μετα-ανθρώπινη φιλοσοφία είναι ένα εργαλείο πλοήγησης που ερευνά το υλικό και τις λογικές μεταλλάξεις που προκαλούνται από την ταυτόχρονη εμφάνιση προηγμένων τεχνολογικών εξελίξεων, γνωστή και ως «Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση», και την κλιματική αλλαγή, γνωστή και ως «Έκτη εξαφάνιση», δύο συνθήκες γεμάτες αντιφάσεις, εντάσεις και αναταραχή. Δεν αποτελεί έκπληξη, επομένως, που η συναισθηματική οικονομία της μετα-ανθρώπινης κατάστασης είναι μια εναλλαγή μεταξύ ενθουσιασμού και άγχους. Ο σύγχρονος κόσμος βυθίζεται στην αρνητικότητα. Η εναλλακτική που ζητώ είναι η καταφατική ηθική.

Ως εκ τούτου, όταν μιλάω για το μετα-ανθρώπινο, δεν εννοώ τόσο ένα δυστοπικό όραμα για το μέλλον, αλλά ένα καθοριστικό γνώρισμα της ιστορικής μας κατάστασης. Αυτή η εμπειρική λειτουργία χρησιμεύει και ως θεωρητική απεικόνιση, δηλαδή παράγει τόσο μια χαρτογραφία του παρόντος όσο και ένα εργαλείο πλοήγησης που επιτρέπει να κατευθύνει μια πορεία προς το μέλλον. Είναι και τα δύο: Και καταγραφή αυτού που παύουμε να είμαστε και σπόρος αυτού που βρισκόμαστε στη διαδικασία να γίνουμε. Επειδή είναι ένα εργαλείο πλοήγησης, το μετα-ανθρώπινο πρέπει οπωσδήποτε να παραμείνει ένα «έργο σε εξέλιξη».

Από φιλοσοφική σκοπιά, αυτή η προσέγγιση μπορεί να μεταφραστεί ως μια διπλή μετατόπιση της ανθρώπινης μορφής μέσω της κριτικής του ουμανισμού από τη μία και της κριτικής του ανθρωποκεντρισμού από την άλλη, εντός των νεοφιλελεύθερων οικονομιών του προηγμένου καπιταλισμού. Η πρώτη μετατόπιση εστιάζει στην κριτική του ουμανιστικού ιδεώδους του «Ανθρώπου» ως το υποτιθέμενο παγκόσμιο μέτρο όλων των πραγμάτων, ενώ η δεύτερη επικρίνει την ιεραρχία των ειδών και τον ανθρωποκεντρικό εξαιρετισμό. Αν και επικαλύπτονται και τείνουν να χρησιμοποιούνται εναλλακτικά σε γενικές συζητήσεις, ΔΕΝ αποτελούν την ίδια κριτική αλλά διακριτές και ξεχωριστές θεωρίες και μεθόδους, τόσο για τις πνευματικές γενεαλογίες που τις υποστηρίζουν όσο και για τις κοινωνικές τους εκδηλώσεις.

Ερ. Είστε πρωτοπόρος στις γυναικείες σπουδές στην Ευρώπη, ιδρύτρια των ερευνητικών δικτύων NOISE και ATHENA, συγγραφέας πολλών σχετικών βιβλίων, κάποια από τα οποία έχουν μεταφραστεί και στα ελληνικά. Πώς επηρεάζονται οι σπουδές φύλου και οι φεμινιστικές προσεγγίσεις στις μέρες μας, μια εποχή που η ταυτότητα φύλου έχει αποκτήσει πολλούς όρους (π.χ. non binary, genderqueer, agender bigender, demigender κ.α.);

Απ. Ο τρίτος τόμος της μετα-ανθρώπινης τριλογίας μου, που εκδόθηκε το 2022, έχει να κάνει με τον φεμινισμό. Ο ισχυρισμός μου σε εκείνο το βιβλίο είναι ότι η κυρίαρχη μετα-ανθρωπιστική επιστήμη έχει παραμελήσει τη φεμινιστική θεωρία, ενώ στην πραγματικότητα η φεμινιστική θεωρία είναι ένας από τους προδρόμους της μετα-ανθρώπινης στροφής. Ο μετα-ανθρώπινος φεμινισμός είναι μια κρίσιμη παρέμβαση σε μερικές από τις πιο αμφιλεγόμενες και επείγουσες σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με τις συνεχιζόμενες μεταμορφώσεις του ανθρώπου. Η φεμινιστική ατζέντα έχει πολλές ιδέες και ισχυρά ουτοπικά οράματα που εκτοπίζουν την κεντρική θέση του Λευκού Ετεροφυλόφιλου Άνδρα ως παγκόσμιου εκπροσώπου του ανθρώπου. Οι φεμινίστριες ανέκαθεν πρότειναν νέους ορισμούς και πρακτικές για το τι μπορεί να σημαίνει να είσαι άνθρωπος.

Ενώ κυκλοφορούν πολλά νέα σενάρια για τη μεταμόρφωση των ανθρώπων, είναι σημαντικό να ακουστούν οι φωνές των περιθωριακών. Η διορατικότητα και η κριτική γνώση όσων υφίστανται διακρίσεις και δεν αντιμετωπίζονται με πλήρη ανθρώπινη αξιοπρέπεια χρειάζονται επειγόντως στις συζητήσεις για το μετα-ανθρώπινο, τόσο για το δικό τους καλό όσο και για το κοινό καλό.

Το επιχείρημά μου «κόβει» και τις δύο κατευθύνσεις: πρώτον, η φεμινιστική θεωρία και πρακτική είναι ένας σημαντικός παράγοντας στον καθορισμό της σύγχρονης μετα-ανθρώπινης κατάστασης. Μερικά σκέλη της φεμινιστικής θεωρίας είναι γενεσιουργοί κόμβοι που έχουν εμπνεύσει κρίσιμες μετα-ανθρώπινες ιδέες. Θέλω να παροτρύνω τη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία να συμμετέχει πιο ενεργά στις δημόσιες συζητήσεις σχετικά με τη μετα-ανθρώπινη σύγκλιση και επιστήμη.

Από την άλλη πλευρά, όμως, πρέπει και η κυρίαρχη μετα-ανθρωπιστική επιστήμη να προσπαθήσει να προχωρήσει πέρα από τις αυτοαναφορικές της τάσεις και να ασχοληθεί ανοιχτά με φεμινιστικές, αντιρατσιστικές και αντιλαϊκιστικές θέσεις. Οι μετα-ανθρώπινες κριτικές θεωρίες δεν μπορούν να συνεχίσουν να επιδίδονται στον αρσενικό και ευρωκεντρικό σολιψισμό τους. Θα ήταν αμοιβαία ωφέλιμο εάν οι δυο θεωρίες, φεμινιστική και μετα-ανθρώπινη, συζητούσαν πιο συστηματικά.

Ερ. Ποιες πιστεύετε ότι είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις για τον σύγχρονο άνθρωπο; Πώς επηρεάζεται η Δημοκρατία και ο Πολιτισμός την εποχή του μετα-ανθρώπινου, για να δανειστώ τον τίτλο των φετινών Δελφικών Διαλόγων;

Απ. Το επείγον και πιο δημοκρατικό project είναι να επιδιώξουμε την κοινωνική δικαιοσύνη και τη ριζοσπαστική δημοκρατία από κάτω προς τα πάνω. Πρέπει να ρυθμίσουμε τις προηγμένες τεχνολογίες, ιδίως την τεχνητή νοημοσύνη (η ΕΕ ψήφισε δύο σημαντικούς κανονισμούς: το 2018 και το 2022). Πρέπει να αναβιώσουμε και να επεκτείνουμε τη νέα Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Χρειαζόμαστε πειραματισμούς, βασισμένους στη συλλογικότητα, με τους τρόπους με τους οποίους γινόμαστε (μετά)άνθρωποι.

Αυτές οι διαδικασίες συνεπάγονται πυκνά δίκτυα αλληλεπίδρασης με το νέο τεχνολογικό σύμπαν –αλλά και μέσω αυτού–, ενώ ταυτόχρονα απαιτούν επίγνωση των περιβαλλοντικών θεμελίων και ευθυνών τους. Πρέπει να σκεφτόμαστε όλες τις κατηγορίες και τους άξονες των αναλύσεων και να μην παραμένουμε αιχμάλωτοι σε κανένα θέμα. Πρέπει να είμαστε θαρραλέοι στο να μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε διαφορετικά.

Ερ. Έχετε ασχοληθεί με τη θεωρία του νομαδισμού στο πλαίσιο αναζήτησης της φεμινιστικής ταυτότητας. Σε μια εποχή ραγδαίων εξελίξεων στην τεχνολογία, πιστεύετε ότι ο σύγχρονος νομάδας είναι σήμερα ο ψηφιακός;

Απ. Ναι, μπορεί να ειπωθεί, αρκεί να έχουμε επίσης υπόψη ότι η ρύθμιση της ανθρώπινης κινητικότητας είναι μία από τις μορφές διακυβέρνησης των νεοφιλελεύθερων οικονομικών. Ο προηγμένος καπιταλισμός είναι ένα ρυθμιζόμενο σύστημα κινητικότητας και ελέγχου των συνόρων που βασίζεται σε έξυπνες τεχνολογίες για τα δίκτυα επιτήρησής του. Είναι επίσης σημαντικό να θυμόμαστε ότι έχουμε πάνω από 60 εκατομμύρια πραγματικούς πρόσφυγες που περιφέρονται στον κόσμο σήμερα, πολλοί από αυτούς λόγω της κλιματικής αλλαγής –έτσι περισσότερο από ποτέ χρειαζόμαστε προσεκτικές χαρτογραφίες των διαφορετικών μορφών νομαδισμού που αυτή τη στιγμή, βρίσκονται σε δράση στο εσωτερικό του διχασμένου παγκοσμιοποιημένου κόσμου.

Η κινητικότητα διασταυρώνεται με τη δύναμη, την ποικιλομορφία και την πολυπλοκότητα –καθιστώντας τη νομαδική σκέψη ένα πολύ σημαντικό εργαλείο ανάλυσης σήμερα.

Οι Δεύτεροι Δελφικοί Διάλογοι ξεκινούν την Παρασκευή 21 Ιουνίου, στις 5.30 μμ. Θα μεταδίδονται ζωντανά στο διαδίκτυο, ενώ τα πρακτικά τους θα δημοσιευτούν σε ειδική έκδοση.

Ζωντανή αναμετάδοση

Ιστοσελίδα: eccd.gr/ekdiloseis/delfikoi-dialogoi-2024; eccd.gr/en/events/delphi-dialogues-2024

Facebook: fb.com/europeanculturalcentredelphi