Λίβανος: Ο ορισμός της εθνο-θρησκευτικής σαλάτας

Ο ορισμός της εθνο-θρησκευτικής σαλάτας. Δεν υπάρχει άλλο μέρος στον πλανήτη που να μαζεύονται τόσα διαφορετικά θρησκευτικά γκρουπ.

Τα οποία με το πέρασμα του χρόνου, για να προστατέψουν τη διαφορετικότητά τους από τους ετερόκλητους γείτονές τους, έγιναν εθνο-θρησκευτικά γκρουπ. Ανέπτυξαν, δηλαδή, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πέρα από τη θρησκεία τους και πλέον (αυτο)αποκαλούνται έτσι. Αν δεν το πιστεύεις, ρίξε μια ματιά στον πολύχρωμο χάρτη.

Τι συμβαίνει στο Λίβανο; Όπως δείχνουν τα πράγματα, είναι το επόμενο καυτό σημείο στη Μέση Ανατολή, με τις επιθέσεις του Ισραήλ κατά της σιιτικής οργάνωσης Χεζμπολάχ, που κορυφώθηκε με το θάνατο του ηγέτη της, Χασάν Νασράλα. Ένα γεγονός που δύσκολα θα μείνει αναπάντητο.

Το πρόβλημα στο Λίβανο είναι τόσο πολύπλοκο, που χρειάζονται βιβλία ολόκληρα και μήνες ολόκληροι να αφιερώσει κανείς στο διάβασμα για να καταλάβει όλες τις πτυχές του. Εδώ θα προσπαθήσουμε να το συρρικνώσουμε σε λίγες παραγράφους, για να έχουν όλοι μια σαφή (απλή, όμως) ιδέα τι συμβαίνει.

1. O Λίβανος, ως ξεχωριστή διοικητική ενότητα, δημιουργήθηκε το 1861 για να προστατέψει τους Μαρωνίτες. Τι είναι οι Μαρωνίτες; Μια από τις ανατολικές χριστιανικές εκκλησίες, οι οποία είναι σε πλήρη επικοινωνία με τους καθολικούς στο Βατικανό, αλλά διατηρεί την ανεξαρτησία της και το τελετουργικό της. Οι λέξη «μαρόν» είναι αραμαϊκή και σημαίνει «μικρός άρχοντας». Στην ιστορία της εκκλησίας αυτής υπήρξαν δύο πρόσωπα με το όνομα «Ιωάννης Μαρωνίτης», ένας μοναχός από την συριακή πόλη Χομς που έζησε στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. κι ένας επίσκοπος Αντιόχειας τον 7ο αιώνα μ.Χ. Αυτοί θεωρούνται οι θεμελιωτές της ιδιαίτερης χριστιανικής εκκλησίας.

2. Όσοι ασπάστηκαν το «μαρωνιτικό» χριστιανισμό ζούσαν κυρίως στα παράλια του σημερινού Λιβάνου, κυρίως στα μεγάλα εμπορικά λιμάνια (Τύρος, Σιδώνα, Τρίπολη και Βυρηττός) και υπερηφανεύονται ότι οι ρίζες τους είναι παλιές και φτάνουν ως τους Φοίνικες, τον σπουδαίο αυτόν μεσογειακό εμπορικό λαό. Βεβαίως με την εξάπλωση του ισλάμ άρχισαν να συρρικνώνονται γεωγραφικά και συγκεντρώθηκαν κυρίως στη λεγόμενη περιοχή «Όρος Λίβανος», που είναι η περιοχή γύρω από τη Βυρηττό. Στην πορεία οι σουνίτες μουσουλμάνοι κυριάρχησαν στα παράλια βόρεια και νότια της Βυρηττού και οι σιίτες στα νότια (στα σημερινά σύνορα με το Ισραήλ) και στην ανατολική κοιλάδα Μπεκάα.

3. Όπως ήταν φυσικό, οι Μαρωνίτες καλοσώρισαν τους Σταυροφόρους που ταξίδεψαν στην περιοχή για να «απελευθερώσουν» την Ιερουσαλήμ, και με την πρόσκαιρη στρατιωτική τους δύναμη έφτιαξαν το δικό τους βασίλειο. Από το 1291 όμως, όταν και εξαφανίστηκαν τα χριστιανικά βασίλεια στην περιοχή, έγιναν κι αυτοί υποτελείς των μεγάλων μουσουλμανικών αυτοκρατοριών. Τελευταία απ’ αυτές η Οθωμανική, η οποία κυριάρχησε στην περιοχή από το 1516 μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.

4. Οι Μαρωνίτες αφέθηκαν να ελέγχουν το εμπόριο της περιοχής και οι επαφές τους με τη Δύση τους ώθησαν να υιοθετήσουν μια λεβαντίνικη κουλτούρα, με την αριστοκρατία τους να μιλάει γαλλικά. Μοιραία το ενδιαφέρον της Δύσης για τους πληθυσμούς αυτούς ήταν πάντα αυξημένο. Όταν λοιπόν το 1860 ξέσπασαν αιματηρές ταραχές μεταξύ Μαρωνιτών και Δρούζων, με συνέπεια αποτρόπαιες σφαγές, η συντονισμένη διπλωματική πίεση από Βρετανία και Γαλλία ανάγκασε τον Οθωμανό σουλτάνο να φτιάξει το «μουτεσαφιρλίκι» του Λιβάνου. Αυτή η διοικητική μονάδα, το «μουτεσαφιρλίκι», ήταν διαφορετική από τις κοινές διοικητικές διαιρέσεις της αυτοκρατορίας (βιλαέτια, σαντζάκια κτλ.), καθώς ο κυβερνήτης της έδινε απευθείας λόγο στο σουλτάνο.

5. Το 1916, κι ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε μπει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες (Γερμανία, Αυστροουγγαρία κτλ.) υπογράφηκε μια μυστική συμφωνία μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας (που έμεινε γνωστή ως Συμφωνία Σάικς-Πικό, των διπλωματών που διαπραγματεύτηκαν τους όρους και την υπέγραψαν). Η συμφωνία στην ουσία χώριζε τα αραβικά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε βρετανικές και γαλλικές «ζώνες επιρροής», όταν θα τελείωνε ο πόλεμος. Και πράγματι, έτσι έγινε. Η Γαλλία απέκτησε το δικαίωμα να επέμβει στα σημερινά εδάφη της Συρίας και του Λιβάνου και η Βρετανία στο σημερινό Ισραήλ (που τότε λεγόταν Παλαιστίνη), την Ιορδανία και το Ιράκ.

6. Το 1920 η Κοινωνία των Εθνών (ο πρόγονος του σημερινού ΟΗΕ) έδωσε στη Γαλλία την «εντολή» (mandate) να διοικήσει την περιοχή. Οι Γάλλοι χώρισαν την περιοχή σε 5 διοικητικές περιφέρειες, μία απ’ αυτές ήταν ο «Μεγάλος Λίβανος» (Greater Lebanon) κι έτσι χάραξαν τα σύνορα του Λιβάνου, που ισχύουν μέχρι σήμερα. Γιατί «Μεγάλος Λίβανος»; Διότι η περιοχή που ονομάστηκε έτσι δεν περιείχε μόνο το παλιό οθωμανικό «μουτεσαφιρλίκι» (στο οποίο οι Μαρωνίτες έχουν και σήμερα συντριπτική πλειοψηφία πάνω από 80%), αλλά και εδάφη με συμπαγέστατους μουουλμανικούς πληθυσμούς. Ο τότε πατριάρχης των Μαρωνιτών Ελίας Μπούτρος Χοαγιέκ, ο οποίος ήταν ο κύριος διαπραγματευτής εξ ονόματος των χριστιανών, έπεισε τους Συμμάχους να ικανοποιήσουν τις διεκδικήσεις του, με τη λογική ότι τα εδάφη αυτά ήταν «από παλιά» μέρος του Λιβάνου. Όλα αυτά υπογράφηκαν επισήμως στη συνθήκη των Σεβρών το 1920.

7. Οι Μαρωνίτες ήταν σαφώς η πλειοψηφία από τους κατοίκους του «Μεγάλου Λιβάνου», σύμφωνα με την απογραφή που οργάνωσαν οι Γάλλοι το 1932. Δεύτερη μεγαλύτερη θρησκευτική ομάδα ήταν οι σιίτες και τρίτη οι σουνίτες. Η λεπτομερής απογραφή, πάντως, έδειξε ότι στην περιοχή αυτή κατοικούσαν όχι δύο και τρεις, αλλά 18 (!) διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες. Οι 12 απ’ αυτές ήταν χριστιανικές (Μαρονίτες, Ελληνορθόδοξοι, Ελληνοκαθολικοί, Αρμενοκαθολικοί, Αρμενορθόδοξοι, Συρορθόδοξοι, Συροκαθολικοί, Ασσύριοι, Χαλδαίοι, Κόπτες, Ρωμαιοκαθολικοί και Προτεστάντες), πέντε ήταν μουσουλμανικές (Σιίτες, σουνίτες, Δρούζοι, Αλαουίτες και Ισμαηλίτες) και βέβαια υπήρχαν και Εβραίοι. Ένας αχταρμάς που δεν είχε προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία.

8. Για να διοικηθεί αυτός ο αχταρμάς με τις κατάλληλες ισορροπίες δημιουργήθηκε το πιο παράξενο μοντέλο διοίκησης που έγινε ποτέ. Ήταν αποτέλεσμα ενός συμβιβασμού μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, που έγινε το 1943, στα μέσα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο Λίβανος αποφάσισε να αποσχιστεί και από τη Γαλλία, αλλά και από τη Συρία. Σύμφωνα με τον συμβιβασμό αυτόν, οι χριστιανοί δεν θα ζητούσαν τη βοήθεια των δυτικών δυνάμεων για να εκμηδενίσουν τους μουσουλμάνους, κι αντίστοιχα οι μουσουλμάνοι δεν θα προσπαθούσαν να ενσωματώσουν τον Λίβανο σε ένα ευρύτερο μουσουλμανικό κράτος μετά τον πόλεμο. Σύμφωνα με το Σύνταγμα, λοιπόν, ο πρόεδρος της χώρας θα έπρεπε να προέρχεται αποκλειστικά από την μαρωνίτικη κοινότητα, ο πρωθυπουργός πρέπει να είναι αναγκαστικά σουνίτης, ο πρόεδρος της βουλής αναγκαστικά σιίτης και ο αναπληρωτής πρωυθυπουργός Ελληνορθόδοξος!

9. Η θεσμοθετημένη κυριαρχία των Μαρωνιτών στη ζωή της χώρας κράτησε ως το 1975. Η χριστιανική πλειοψηφία, βέβαια, δεχόταν πίεση από τους μουσουλμάνους, έβαλε τη χώρα στον Αραβικό Σύνδεσμο, συμμετείχε στις αραβικές επιθέσεις κατά του Ισραήλ. Πλην όμως η εμπορική κίνηση ήταν ζωηρή και η Βυρηττός είχε φτάσει σε τέτοια επίπεδα που να αποκαλείται «το Παρίσι της Μέσης Ανατολής». Στο σύνταγμα, πάντως, δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη για τυχόν αλλαγές στην κατανομή του πληθυσμού. Η οποία είχε μεταβληθεί σε μεγάλο βαθμό υπέρ των μουσουλμάνων στα μέσα της δεκαετίας του 1970.

10. Μετά τον πόλεμο μεταξύ των Παλαιστινίων και των Ιορδανών (εκεί που είχαν καταφύγει οι περισσότεροι μετά την ανακήρυξη του ισραηλινού κράτους) το 1970, δεκάδες χιλιάδες Παλαιστίνιοι εγκαταστάθηκαν στο νότο του Λιβάνου, προσθέτοντας ένα ακόμη ζήτημα στο εθνο-θρησκευτικό μωσαϊκό της χώρας. Ούτως ή άλλως σήμερα υπολογίζονται σε κάτι λιγότερο από μισό εκατομμύριο ανθρώπους. Το 1958 οι (κυρίως σουνίτες) μουσουλμάνοι επαναστάτησαν με στόχο να ενώσουν το Λίβανο με τη Συρία κι αυτό απετράπη με επέμβαση Αμερικανών πεζοναυτών.

11. Ο εμφύλιος πόλεμος που κατέστρεψε τον Λίβανο κράτησε 15 χρόνια, από το 1975 ως το 1990. Χονδρικά, τα στρατόπεδα ήταν οι περισσότερες χριστιανικές ομάδες μαζί (με σημαντικότερους τους Φαλαγγίτες, την ένοπλη οργάνωση των Μαρωνιτών) και τους Παλαιστίνιους και άλλους μουσουλμάνους από την άλλη. Στην πορεία του πολέμου έγινε, βέβαια, το μάλε-βράσε, με διάφορες ομάδες να διαφωνούν, να συμμαχούν με τους αντιπάλους, να επανέρχονται στο αρχικό στρατόπεδο κοκ. Ο τότε Λιβανέζος πρόεδρος ζήτησε από τον συριακό στρατό να επέμβει για να αποκαταστήσει την τάξη στη χώρα κι έτσι μπήκαν επισήμως και οι Σύριοι στο παιχνίδι. Από το 1978 μπήκαν το νότο του Λιβάνου και οι Ισραηλινοί, κατέλαβαν την περιοχή για να προστατέψουν το κράτος τους από τις παλαιστινιακές επιθέσεις. Κι έμειναν εκεί, να στηρίζουν τους ελάχιστους χριστιανούς της περιοχής, ως το 2000.

12. Σ’ αυτόν τον εμφύλιο σημειώθηκαν θηριωδίες που δύσκολα ξεχνιούνται. Η σφαγή Παλαιστινίων στα προσφυγικά στρατόπεδα Σάμπρα και Σατίλα το 1982 από Μαρωνίτες Φαλαγγίτες μνημονεύεται ακόμα και σήμερα, όπως και η δολοφονία του τότε προέδρου Μπασίρ Τζεμαγέλ, ο οποίος κρατούσε φιλο-ισραηλινή στάση. Τη δεκαετία του 1980 δυνάμωσε και η Χεζμπολάχ, μια οργάνωση που δημιουργήθηκε για να προστατέψει τα συμφέροντα των σιιτών και έλαβε από τότε (και λαμβάνει ακόμα) υποστήριξη, υλική και διπλωματική, από το σιιτικό-θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν, το οποίο είχε μόλις εγκαθιδρυθεί.

13. Το τέλος του πολέμου βρήκε το Λίβανο ερείπια, χωρισμένο σε φατρίες και με ξένες δυνάμεις στο έδαφός του, οι οποίες φυσικά δεν ήθελαν να φύγουν. Η κατάσταση εξομαλύνθηκε κάπως, αλλά η καχυποψία παρέμεινε. Το 2005 δολοφονήθηκε ο πρώην πρωθυπουργός (σουνίτης) Ραφίκ Χαρίρι, μια προωθούσε που προωθούσε τη συνεννόηση μεταξύ των αντιμαχόμενων. Στο μεταξύ, η Χεζμπολάχ είχε δυναμώσει τόσο, που ξεπερνούσε και σε όγκο και σε επιχειρησιακή δυνατότητα ακόμα και τις επίσημες ένοπλες δυνάμεις του Λιβάνου. Η Χεζμπολάχ το 2006 εξαπέλυσε γενική επίθεση κατά του Ισραήλ, η οποία κατέληξε σ’ έναν ολοκληρωτικό πόλεμο στο νότιο Λίβανο για πάνω από έναν μήνα.

14. Ο συριακός εμφύλιος πόλεμος έδωσε ακόμα μια τραγική διάσταση στον Λίβανο, με δεκάδες χιλιάδες Σύριους πρόσφυγες να ανακατεύουν ακόμα περισσότερο την περιοχή. Πλέον η κάθε εθνο-θρησκευτική ομάδα έχει οργανωθεί σε ένοπλες συμμορίες, οι οποίες πια εκπροσωπούν πολύ μικρές ομάδες και φατρίες και αντικρουόμενα συμφέροντα. Ούτε οι εκλογές δεν μπορούν να δώσουν λύση, καθώς στο κοινοβούλιο των 128 μελών εκπροσωπούν όχι πέντε και δέκα, αλλά… 43 διαφορετικά κόμματα και κομματίδια! Πού να βρεθεί άκρη…

15. Έχουν περάσει 80 και πλέον χρόνια από την ανεξαρτησία του Λιβάνου και πλέον κανείς δεν φαίνεται να πιστεύει ότι όλες αυτές οι εθνο-θρησκευτικές ομάδες μπορούν να ζήσουν μαζί με κάποιον τρόπο. Απογραφή δεν έχει γίνει από το 1932. Οι Μαρωνίτες αναπολούν την παλιά τους κυριαρχία, αλλά πλέον αριθμούν λιγότερο από το 1/4 του πληθυσμού. Οι σιίτες της Χεζμπολάχ είναι οι πιο δυνατοί στρατιωτικά και πλέον έχουν ξεκαθαρίσει ότι απώτερος στόχος τους είναι να επιβάλλουν ένα θεοκρατικό καθεστώς ανάλογο με το Ιράν. Οι σουνίτες, που είναι σαφώς η πλειοψηφία (αν καταμετρηθούν και οι Παλαιστίνιοι πρόσφυγες) θέλουν την εξουσία αυτοδικαίως. Υπάρχει και μια έντονη φιλο-συριακή τάση, που δεν θα έλεγε όχι στην ένωση του Λιβάνου με τη Συρία.

Γράφει ο Αργύριος Παγαρτάνης