Το αρχοντικό των Μπενιζέλων: H «άγνωστη» ιστορία του παλαιότερου σπιτιού της Αθήνας

Στην Αθήνα υπάρχουν δεκάδες νεοκλασικά σπίτια, βυζαντινές εκκλησίες και, φυσικά, μνημεία που μεταφέρουν τους περαστικούς σε άλλες εποχές, αναδεικνύοντας την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας.

Ωστόσο, τα βλέμματα των περαστικών μαγνητίζει ένα επιβλητικό σπίτι που βρίσκεται στην οδό Αδριανού 96 στην Πλάκα, αν και πολλοί ίσως, δεν γνωρίζουν την ιστορία του.

Το συγκεκριμένο αρχοντικό είναι το παλαιότερο σπίτι της πρωτεύουσας και αποτελεί τυπικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της προεπαναστατικής Αθήνας (15ος – 16ος αι.). 

Το αρχοντικό ανήκε στη αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια των Μπενιζέλων. Του Άγγελου Μπενιζέλου (γεννήθηκε περί το 1490) και της Συρίγης Παλαιολογίνας με καταγωγή από το Βυζάντιο, καθώς και της μοναχοκόρης τους Ρηγούλας ή Ρεβούλας Μπενιζέλου, της μετέπειτα μοναχής και Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας.

Σήμερα, έχει μετατραπεί σε μουσείο με την αξιοποίηση σύγχρονων οπτικοακουστικών μέσων, αφού κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο και αποκαταστάθηκε με μέριμνα της Αρχιεπισκοπής Αθηνών υπό την επίβλεψη του Υπουργείου Πολιτισμού.

Ποια είναι η ιστορία του αρχοντικού
Το σπίτι των Μπενιζέλων, που ανεγέρθηκε πιθανότατα στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, είναι το τελευταίο σωζόμενο κονάκι στην Αθήνα και ένα από τα λίγα παραδείγματα ανάλογων αρχοντικών που σώζονται στη νότια Ελλάδα.

Πρόκειται για ένα διώροφο ορθογώνιο κτίσμα με λιθόκτιστο ισόγειο και κατά βάση ξύλινη ανωδομή, το οποίο υψώνεται στο κέντρο της ιδιοκτησίας και διαθέτει δύο αυλές, τη βόρεια και τη νότια. Από το εσωτερικό του έχει κανείς άμεση πρόσβαση προς τη βόρεια περιμαντρωμένη μέχρι σήμερα αυλή, προς την οποία υφίσταται τοξωτή στοά στο ισόγειο και ξύλινο χαγιάτι στον όροφο. Προς νότο ήταν κάποτε διαμορφωμένος ο κήπος του αρχοντικού.

Σε αυτόν το χώρο, όπου βλέπει και κλειστός εξώστης (σαχνισί) που προεξέχει στο μέσον της αντίστοιχης όψης του αρχοντικού, φθάνει κανείς από τη βόρεια αυλή μέσα από ένα διαβατικό. Οι πλάγιες όψεις του αρχοντικού, ανατολικά και δυτικά, ήταν κάποτε ελεύθερες, καθώς εκεί εντοπίζονται παράθυρα που έφραξαν νεώτερες οικοδομές. Γενικά η αρχική ιδιοκτησία πρέπει να ήταν πολύ ευρύτερη. Μάλλον εμπεριείχε την περιοχή προς νότο, όπου έχει εντοπιστεί ένα μεσαιωνικό ελαιοτριβείο, ενώ το ισόγειο του κτίσματος φαίνεται πως συνεχιζόταν προς τα ανατολικά, ίσως με μονώροφο κτίσμα με ταράτσα.

Το λιθόκτιστο ισόγειο αποτελείται από τρεις κλειστούς χώρους και τη στοά. Στους χώρους του ισογείου διατηρούνται και μάρτυρες της οικοδομικής ιστορίας του αρχοντόσπιτου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η τοξοστοιχία της στοάς, η οποία φέρεται από μονόλιθους λεπτούς μαρμάρινους κίονες με κολουροκωνικά κιονόκρανα, κοσμημένα με φύλλα καλάμου και άκανθας. Στο ισόγειο των Μπενιζέλων χωροθετούνται, όπως συνήθως, βοηθητικές λειτουργίες και εγκαταστάσεις που αφορούν οικονομικές δραστηριότητες. Έχουν εντοπιστεί μεγάλα πιθάρια για την αποθήκευση σιτηρών, λαδιού και οίνου, καθώς και σύστημα από πατητήρια και δοχεία για το μούστο.

Στην αυλή του αρχοντικού υπάρχει πηγάδι. Ο όροφος, κατασκευασμένος κυρίως από ξυλόπηκτους τοίχους, συνιστά τον κύριο χώρο διαβίωσης. Δύο είναι τα βασικά στοιχεία που διαμορφώνουν την κάτοψή του, ο οντάς (η μονάδα του δωματίου για όλες τις καθημερινές δραστηριότητες) και το χαγιάτι (ένα ανοιχτό πέρασμα προς τα δωμάτια, με καθιστικά –σοφάδες– στα άκρα του και τον ορτά-σοφά στο κέντρο του, προς νότο).

Στο αρχοντικό των Μπενιζέλων υπάρχουν δύο συμμετρικά διατεταγμένοι οντάδες –χειμερινός με τζάκι και θερινός–, όπου η είσοδος γινόταν μέσα από ξύλινη διώροφη μουσάντρα, που καταλάμβανε ολόκληρη τη μία στενή πλευρά τους.

Οι οντάδες διαθέτουν σειρές μικρών σχετικά παραθύρων, με φεγγίτες από πάνω τους, που έκλειναν με γύψινο διακοσμημένο υαλόφραγμα στην εσωτερική παρειά τους. Χαρακτηριστικό των χώρων του ορόφου είναι η ευέλικτη επίπλωση και εσωτερική διαμόρφωση, που στη διάρκεια της ημέρας μπορούν να αλλάζουν για να ανταποκριθούν σε διαφορετικές ανάγκες. Οι προσεγμένες ξυλοκατασκευές και τα δείγματα ξυλόγλυπτης διακόσμησης που απαντούν σε αυτόν είναι συνήθεις στα κονάκια της περιόδου.

Το κονάκι των Μπενιζέλων, στη μορφή που έχει σήμερα αποκατασταθεί, χαρακτηρίζεται για τη λιτότητα των μορφών και για την οργάνωση της κάτοψης του ορόφου με επίκεντρο και χώρο αναφοράς ένα ευρύχωρο χαγιάτι, κάτι που ανταποκρίνεται στον τρόπο ζωής του 17ου και των αρχών του 18ου αιώνα, εποχή στην οποία και πρέπει να αναχθεί η κατασκευή του. Στοιχεία για ακριβέστερη χρονολόγησή του απουσιάζουν.

Αργότερα, στη διάρκεια της ζωής του, το αρχοντικό γνώρισε σημαντικές μετασκευές οι οποίες εξέφραζαν τις αρχιτεκτονικές επιλογές κάθε περιόδου και ανταποκρίνονταν στις νέες προτεραιότητες. Κατά τον όψιμο 19ο αιώνα το ξεπεταχτό στο κέντρο της νότιας όψης του φαίνεται να έχει δύο μεγάλα παράθυρα με νεοκλασικές αναλογίες, αντί των τριών αρχικών παρακυπτικών παραθύρων και φεγγιτών. Τότε κλείστηκαν και τα διάστυλα του χαγιατιού με ανασυρόμενα τζαμιλίκια, ενώ πραγματοποιήθηκε και εκτεταμένη επέμβαση στα ανοίγματα, παράθυρα και θύρες: τα παλαιά σφραγίστηκαν και νέα ανοίχτηκαν σε διαφορετικές θέσεις.

Ανάλογες αλλαγές, που καταγράφουν διαφοροποίηση του κυρίαρχου αρχιτεκτονικού στυλ, παρακολουθεί κανείς και στις απεικονίσεις άλλων αρχοντόσπιτων. Σταδιακά οι ρυθμοί αναμειγνύονται και οι προσόψεις αποκτούν νέο ύφος, με αναλογίες παραθύρων νεοκλασικές, έως ότου θα επικρατήσει πλήρως ο νεοκλασικισμός. Αργότερα, προστίθενται και ανασυρόμενες τζαμαρίες, οι οποίες μετατρέπουν τα ξύλινα ανοιχτά χαγιάτια σε κλειστούς ηλιακούς.

Στο σπίτι της οδού Αδριανού 96, στις αρχές του 20ου αιώνα, το ξεπεταχτό της νότιας όψης καταστρέφεται και η περιοχή κλείνει με πέτρινο τοίχο – είναι η περίοδος που το αρχοντικό χωρίζεται σε δύο ιδιοκτησίες. Έτσι, οι πρώτοι μελετητές του κτηρίου δεν μπόρεσαν να αναγνώσουν πλήρως τα χαρακτηριστικά του και, κατά συνέπεια, τον χαρακτήρα του.

Ποια ήταν η Αγία Φιλοθέη η Αθηναία
Η Αγία Φιλοθέη η Αθηναία (κατά κόσμον Ρηγούλα ή Ρεβούλα-Παρασκευή Μπενιζέλου, Αθήνα, 21 Νοεμβρίου 1522 – Καλογρέζα, 19 Φεβρουαρίου 1589) ήταν μοναχή με σημαντική φιλανθρωπική και κοινωνική δράση κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας του 16ου αιώνα.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία την έχει ανακηρύξει Αγία και είναι στενά συνδεδεμένη με την πόλη της Αθήνας. Η μνήμη της τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 19 Φεβρουαρίου.